شکاف تکنولوژیک چگونه بر ریزساختارهای بازار سرمایه اثر می‌گذارد؟
تهدید ناپیدای توسعه بورس
پنل «الزامات بازطراحی ریزساختارهای بازار» در دومین روز همایش بازار سرمایه، به صحنه بررسی عمیق‌ترین چالش‌های زیرساختی بورس تبدیل شد؛ جایی که حاضران از فاصله فناوری معاملات با استانداردهای جهانی، کارکرد پرهزینه محدودیت‌های رفتاری و نیاز فوری به اصلاح قواعد بازار، از معماری هسته معاملات تا نحوه مدیریت نوسانات، سخن گفتند.
حبیب آرین_ گروه بورس: محور مشترک بحث‌ها این بود که ادامه وضعیت فعلی توان رقابتی بازار را تهدید می‌کند.
ریشه مشکلات در سفارش‌گذاری و محدودیت‌های رفتاری
در ابتدای پنل، محمدرضا دهقانی‌آباد، دبیرکل پیشین کانون کارگزاران، به بیان نقشه‌ای از مهم‌ترین موانع معاملاتی پرداخت؛ مسائلی که به باور او مستقیماً بر نقدشوندگی و کارایی بازار اثر می‌گذارند. او یادآوری کرد: «بخش بزرگی از مشکلات بازار نه از جنس سیاست‌گذاری کلان، بلکه نتیجه محدودیت‌هایی است که در «سفارش‌گذاری، دامنه نوسان و حجم مبنا» اعمال شده و سال‌هاست ساختار بازار را غیررقابتی کرده است.» دهقانی‌آباد تأکید کرد: «بازار سرمایه ایران در قیاس با جهان عملاً فاقد ابزارهای استاندارد سفارش‌گذاری است. در حالی که در بسیاری از بورس‌ها انواع سفارش پیشرفته شامل سفارش شرطی، توقف ضرر، ردیابی قیمت، سفارش زمان‌دار و الگوریتم‌های محافظ نوسان در دسترس معامله‌گران است، در ایران عمده فعالیت‌ها با سفارش‌های ساده انجام می‌شود. این وضعیت، به گفته او، مانع شکل‌گیری استراتژی‌های مدیریت ریسک و خروج اضطراری شده و معامله‌گران حرفه‌ای را در شرایط پرنوسان بی‌دفاع می‌گذارد.» او همچنین دامنه نوسان و حجم مبنا را دو عامل اصلی شکل‌گیری صف‌های ممتد خرید و فروش معرفی کرد؛ صف‌هایی که در ظاهر نقش «محافظ نوسان» را دارند اما در عمل باعث توقف جریان عادی معاملات، ایجاد صف‌های سنگین و بروز رفتارهای توده‌وار می‌شوند. به باور او این محدودیت‌ها نه‌تنها امکان کشف قیمت را کُند و غیرواقعی می‌کنند، بلکه فرصت‌هایی برای برخی بازیگران فراهم می‌کنند که از قفل‌شدگی قیمت سود ببرند. دهقانی‌آباد بخش دیگری از نقد خود را متوجه ساختار بروکرمحور بازار کرد و گفت: «در غیاب زیرساخت‌های پیشرفته بازارگردانی، هزینه نقدشوندگی بالا می‌رود و فاصله میان قیمت خرید و فروش افزایش می‌یابد.» او هشدار داد: «در شرایطی که بازارهای رقیب مانند ارز دیجیتال، فارکس و بازارهای موازی داخلی از ابزارهای مدرن استفاده می‌کنند، بازار سرمایه نمی‌تواند با سازوکارهای قدیمی خود دوام بیاورد.»
فناوری معاملات؛ قلب ریزساختارهای مدرن
بخش دوم پنل با محوریت وضعیت فناوری معاملاتی و هسته معاملات ایران دنبال شد. محمود گودرزی، مدیرعامل بورس تهران، توضیح داد: «ریزساختارهای بازارهای بزرگ دنیا بر پایه «سرعت، کیفیت پردازش و معماری دقیق سیستم‌های معاملاتی» شکل گرفته‌اند و ایران در این بخش با شکاف جدی مواجه است.»
گودرزی گفت: «دنیا در مسیر انتقال هسته معاملات به فناوری‌های ابری گام برداشته و بورس‌هایی مانند نزدک با اتکا به زیرساخت‌های سرویس‌های ابری، توانسته‌اند به سرعت و مقیاس بی‌سابقه‌ای در اجرای سفارش‌ها دست یابند.» او با اشاره به اینکه برخی بورس‌ها حراج آغازین را ظرف چند ده میلی‌ثانیه اجرا می‌کنند، تأکید کرد: «در جهانی که زمان واکنش معامله‌گران به زیر یک ثانیه رسیده، معماری فعلی هسته معاملات ایران نمی‌تواند پاسخگوی حجم معاملات و نیازهای امروز بازار باشد.»
او صنعت کارگزاری را «خط مقدم ریزساختارها» توصیف کرد؛ جایی که باید قابلیت‌های الگوریتمی، مدیریت سفارش‌های بزرگ و سیستم‌های اتوماتیک در جلوگیری از شوک قیمتی فعال باشند. او گفت: «کارگزاری‌ها در دنیا در مدیریت ریسک و ارائه استراتژی‌های محافظتی نقش فعال دارند، اما در ایران به دلیل محدودیت‌های دسترسی و ضعف زیرساخت‌ها، این نقش بسیار محدود شده است.»
گودرزی همچنین یادآوری کرد:
«تصمیم‌گیری درباره ریزساختارها باید مبتنی بر ویژگی‌های بازیگران بازار باشد.» او گفت: «بازاری که سهم بالایی از آن در اختیار سرمایه‌گذاران خرد است، دامنه نوسان، سازوکار حراج و نظام افشای متفاوتی نسبت به بازاری نیاز دارد که بازیگران بزرگ و نهادی در آن نقش اصلی را ایفا می‌کنند.» به باور او، در ساختار فعلی این تفاوت‌ها نادیده گرفته شده و همین موضوع به کارایی پایین منجر شده است.
بازنگری در بازارگردانی و صندوق‌ها؛ از دامنه نوسان تا توکن‌سازی
بخش دیگری از پنل به موضوع بازارگردانی و صندوق‌ها اختصاص داشت. مونا حاجی‌علی‌اصغر، کارشناس بازار سرمایه، با تمرکز بر سازوکارهای عملیاتی گفت: «دامنه نوسان انعطاف‌پذیر می‌تواند بازارگردانی را از وضعیت فعلی خارج کند.» او توضیح داد: «بازارگردان‌ها در چهارچوب محدودیت‌های فعلی نمی‌توانند با الگوریتم‌های پیشرفته کار کنند و فضای کافی برای متعادل‌سازی بازار ندارند. هر نهادی که کفایت سرمایه لازم را داشته باشد باید بتواند نقش بازارگردان را ایفا کند و محدود کردن بازارگردانی به چند نهاد خاص، رقابت و کیفیت را کاهش می‌دهد.»
او به چالش‌های تسویه نیز پرداخت و گفت: «اختلاف ساعت معاملات صندوق‌های طلا و صندوق‌های با درآمد ثابت با زمان‌بندی سامانه ساتنا، بارها باعث ایجاد خطا و مشکلات حسابداری شده است. در جهان حرکت به سمت تسویه T+۰ سرعت گرفته، اما ایران هنوز در مرحله طرح و گفت‌و‌گوست.»
حاجی‌علی‌اصغر به مشکلات ساختاری صندوق‌ها نیز اشاره کرد و گفت: «حدنصاب‌های فعلی انعطاف مدیران را محدود کرده و باعث شده بسیاری از صندوق‌ها عملاً از ظرفیت‌های قانونی خود برای متنوع‌سازی پرتفوی استفاده نکنند.» او نبود صندوق ارز و صندوق دارایی رمزی را ضعف جدی دانست و گفت: «زیرساخت توکنایز کردن دارایی‌ها باید هر چه سریع‌تر فراهم شود.»
او همچنین تأکید کرد: «سازوکار سبدهای مشاع و افشای روزانه اطلاعات می‌تواند شفافیت صندوق‌ها را افزایش دهد، اما هنوز زیرساخت‌های لازم برای اجرای آن فراهم نشده است.»
درس‌هایی از تجربه حذف دامنه نوسان در بازارهای کالایی
تجربه عملی در مدیریت نوسانات از زبان سیدجواد جهرمی، مدیرعامل بورس کالای ایران، یکی از بخش‌های مهم این پنل بود. او درباره روند حذف دامنه نوسان در بازار فیزیکی کالا گفت: «از سال ۱۳۹۷ این بازار بدون دامنه نوسان اداره شده و نتیجه این سیاست «شفافیت بیشتر» و «کشف قیمت واقعی‌تر» بوده است.» جهرمی تأکید کرد: «حذف محدودیت‌ها نیازمند تحلیل دقیق و لحظه‌ای رفتار بازار است و تنها زمانی موفق خواهد بود که نهاد ناظر بتواند تغییرات را به‌موقع تشخیص دهد. در دوره‌های پرنوسان، افزایش وجه تضمین و اعمال محدودیت‌های موقتی بر موقعیت‌های باز ضروری است، اما این محدودیت‌ها باید بلافاصله پس از رفع شرایط پرریسک برداشته شوند.»
او یادآوری کرد: «وظیفه ناظر، قیمت‌گذاری یا پیش‌بینی روند بازار نیست، بلکه ایجاد یک «ساختار منصفانه و کارا» است.» جهرمی در مثال‌هایی از بازار طلا و مشتقات گفت: «محدودیت‌ها در این بازارها تنها به‌صورت دوره‌ای و زمانی اعمال شده و همین رویکرد باعث شده بازار رفتار طبیعی‌تری داشته باشد.»
جهرمی همچنین اشاره کرد: «مقاومت در برابر تغییر ساختارها طبیعی است و هرگونه اصلاح می‌تواند واکنش‌های اولیه ایجاد کند، اما با همراهی نهادهای بالادستی و پافشاری مدیران، نتایج مثبت آن در میان‌مدت ظاهر خواهد شد.»
ریزساختارهای پنهان؛ لایه‌ای که کمتر دیده می‌شود
دیگر سخنران پنل، قادر معصومی‌خانقاه، مدیر نظارت بر بورس‌ها و ناشران سازمان بورس، تصویری گسترده‌تر از ریزساختارهای بازار ارائه کرد. او گفت: «دامنه نوسان، حجم مبنا و نوع حراج، تنها «سطح قابل مشاهده» ریزساختارها هستند و زیر آنها شبکه پیچیده‌ای از اجزا قرار دارد که بخش اصلی رفتار بازار را شکل می‌دهد.» او به ده‌ها عامل اشاره کرد؛ از جمله ضوابط بدهی کارگزاران، سازوکار صندوق تضمین، قوانین اتاق پایاپای، جرایم اعتباری، معاملات عمده و بلوکی، روش‌های افشای اطلاعات، سفارش‌های اعتباری و فرآیندهای مختلف انجام معاملات. این مجموعه، به گفته او، به‌قدری در هم تنیده است که اصلاح یک بخش بدون توجه به سایر اجزا می‌تواند کارایی کلی بازار را کاهش دهد. معصومی‌خانقاه تأکید کرد: « نگاه تک‌بعدی به ریزساختارها، مانند تمرکز صرف بر دامنه نوسان، نمی‌تواند به نتیجه برسد و اصلاحات باید در قالب طرحی جامع و هماهنگ انجام شود.»
خبر پلاس
ضرورت یک بازطراحی هماهنگ
پنل «الزامات بازطراحی ریزساختارهای بازار» تصویری نسبتاً روشن از وضعیت امروز بازار سرمایه ارائه داد؛ بازاری با زیرساخت‌های محدود، فناوری که با شتاب جهانی فاصله گرفته، قواعد رفتاری که به‌جای نظم‌بخشی به بازار، گاهی خود به منشأ اختلال تبدیل شده‌اند و تجربه‌هایی که نشان می‌دهد اصلاحات جسورانه می‌تواند مسیر بازار را متحول کند. جمع‌بندی سخنان کارشناسان این بود که بازطراحی ریزساختارها باید بر چند محور استوار باشد: نوسازی فناوری هسته معاملات، توسعه ابزارهای سفارش‌گذاری، بازنگری در دامنه نوسان، گسترش بازارگردانی حرفه‌ای، اصلاح ساختار صندوق‌ها، هماهنگی تسویه‌ها، مدیریت منعطف نوسانات و توجه به ریزساختارهای پنهانی که رفتار اصلی بازار را می‌سازند. به نظر می‌رسد، بازار سرمایه ایران برای حفظ قدرت رقابت، جذب سرمایه و حرکت به سمت استانداردهای جهانی، به یک بازطراحی یکپارچه نیاز دارد؛ بازطراحی‌ای که تأخیر در اجرای آن هزینه‌های سنگینی بر دوش سرمایه‌گذاران می‌گذارد.
انتهای پیام/