گفتمان دولت و راهبرد دیپلماسی علم و فناوری
محمدصادق خیاطیان /
رئيس مرکز بررسیهای استراتژیک ریاستجمهوری
دالهای مرکزی گفتمان دولت سیزدهم مردمی بودن و عدالتمحوری است. این دالها باید در سیاستگذاریها و اقدامات دولت دنبال شود و انعکاس یابد؛ ازاینرو لازم است هم در تبیین نظری گفتمان هم در ترجمۀ گفتمانِ دولت به ساحتهای مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی و مانند این وارد شویم و نشان دهیم گزارۀ متناظر نظری و عملی «عدالت و جمهوریت» در هر موضوع در دولت سیزدهم چیست، که برای این امر نیاز به همکاری با تمام استادان و دانشگاهیان عزیزمان داریم.
در این بستر گفتمانی، بها دادن به نخبگان جامعه بهمنزلۀ توجه به مردم، افزایش عاملیت نخبگان مردم و مردمیسازی عرصۀ دانش و فناوری است؛ زیرا منافع عموم مردم با رونق دیپلماسی علمی با دیگر کشورها از مسیر نخبگان علمی تأمین میشود. این سیاستِ برآمده از گفتمان دولت از این منظر قابل بررسی و تحلیل است و میتواند جلوهای از مردمی بودن و عدالتمحوری دولت باشد.
مرکز بررسیها در پی امور راهبردی است. از نگاه این مرکز، دیپلماسیِ علمی از این جهت امری راهبردی است که زیربنای سایر حوزههای دیپلماسی است. در این بستر، شبکۀ ارتباطی و تعاملی نخبگان ایرانی با سایر کشورها شکل میگیرد که زمینهسازِ سایر روابط و تعاملات بینالمللی میان کشورهای مختلف است.
نخبگانْ پایه و بنیان دیپلماسی علمیاند. یکی از مأموریتهای مرکز بررسیها، براساس دستور رئیسجمهور، رونق دادن به تعامل دولت و نخبگان است؛ ازاینرو لازم است مرکز بررسیها تمامقد به حمایت از دیپلماسی علمی و پیشبرد آن بپردازد.
در نقشۀ جامع علمی کشور موضوع دیپلماسی علمی کمرنگ است؛ اما در سند جامع روابط علمی-بینالمللی جمهوری اسلامی ایران، که در سال ۱۳۹۶ در شورای عالی انقلاب فرهنگی مصوب شد، به ابعاد مختلف این موضوع پرداخته و نقشهایی برای دستگاههای اجرایی کشور در نظر گرفته شد؛ ازاینرو، موضوع اجراییسازیِ سند اهمیت بسیاری دارد. همچنین سازوکار رفع چالشها در سند پیشبینی شده است.
دریافتهایم که به دیپلماسی علم و فناوری کشور همچنان نگاه جزیرهای وجود دارد و هر دستگاهی بدون نگاه جامع به آن میپردازد. علاوه بر این، در جابهجایی و پذیرش محققان، دانشجویان و اساتید برخی قوانین بازدارنده باقی است و باید در آنها بازنگری شود. این موارد از چالشهای مهم سطح کلان و حوزۀ سیاستگذاری است. مقررات اقامت موقت برای دانشجویان و اساتید خارجی نیز به تسهیل نیاز دارد. همچنین ارائۀ پیوست علمی و فناوری، که مصوبۀ ستاد اقتصاد مقاومتی برای طرحهای بینالمللی است، حتماً باید لحاظ شود. این پیوست میتواند با کمک دانشگاههای کشور بهصورت خاص دنبال شود.
امسال سال دانشبنیانی اقتصاد است؛ به همین منظور انتظار داریم که بُعد صادراتی شرکتهای دانشبنیان بیش از پیش تقویت شود. ظرفیتهای خوبی شکل گرفته است؛ اما به نظر میرسد نتوانستهایم توانمندیهای شرکتهای دانشبنیان و دانشگاههایمان را در عرصۀ بینالمللی بهخوبی معرفی کنیم. به گمانم در این مسیر، بهرهمندی از ظرفیت شورای عالی ایرانیان خارج از کشور، که وزارت امور خارجه و وزیر محترم به شخصه آن را دنبال میکند، بسیار مناسب و کارگشاست.
باید بکوشیم کشورهای هدف را متناسب با ظرفیتهایشان انتخاب کنیم و به مزیتها و تواناییهای خودمان و آنچه نیاز داریم آگاه و مسلط باشیم تا هم نیازهای علمی و فناورانۀ ایران را رفع کنیم، هم به نیازهای دیگر کشورها پاسخ بدهیم.
1. پیشنهاد ما این است که کارگروهی از دانشگاههای کشور، بهخصوص دانشگاههای تراز اول، تشکیل شود که بتوانیم از تجاربِ همکاریهای بینالمللی علمی و فناوری و همافزایی در این مسیر بهره بگیریم.
2. باید به توانمندسازی و رتبهبندی شرکتهای دانشبنیان برای حضور در زنجیرۀ ارزشهای بینالمللی بپردازیم.
3. شایسته است موضوع مدارک دوگانه (Double degree) برای بهرهمندی همزمان نخبگان از دو دانشگاه یا حتی دو رشته در وزارت علوم دنبال شود.
4. برخی نهادها ظرفیت مناسبی برای ارتباط با دانشجویان خارجی دارند؛ مثل بنیاد سعدی. شایسته است به تقویت ظرفیت چنین نهادهایی بپردازیم.
5. متأسفانه سفارتخانهها و رایزنان ایران در سایر کشورها به ابزار دیپلماسی علمی و فناوری مسلط نیستند. مناسب است تدبیری بیندیشیم تا سفارتخانهها، و بهطور خاص، رایزنان علمی و فرهنگی ما که بیشتر از طریق وزارت علوم معرفی میشوند، بتوانند با شناخت و آگاهی بیشتر در این حوزه فعالیت کنند. گاهی هم متولی مشخصی برای دیپلماسی علمی در سفارتخانهها وجود ندارد. متناسب با طرح درست موضوع رایزنان اقتصادی، امیدواریم بتوانیم بحث رایزنان علمی را هم با کمک وزارت علوم، بهصورت منسجمتر دنبال کنیم.
6. نیاز است طی برنامههای مشترک آموزشی-پژوهشی، با همراهی دانشگاههای پیشرو در کشور برخی طرحهای مشترک را با دنیا تعریف کنیم. پیش از این تجربیاتی در کشور بوده؛ اما خیلی ناقص و کمرمق انجام شده است. پیشنهادهایی هم برای همافزایی میان دانشگاههای کشور و دانشگاههای بینالمللی ارائه شده است؛ برای مثال، معضل ریزگردها که به مشکل منطقهای بدل شده است، این قابلیت را دارد که بهعنوان یک طرح بزرگ بینالمللی تعریف شود و چند دانشگاه بزرگ و بینالمللی در بستر دیپلماسی علم و فناوری دربارۀ آن کار کنند.
7. ظرفیت بینظیر نخبگان ایرانی خارج از کشور را باید قدر بدانیم. برنامهریزی بیش از پیش نهادهایی مثل بنیاد نخبگان در تعریف همکاری مؤثر با آنها میتواند در تقویت دیپلماسی علمی و فناوری تأثیرگذار باشد.
8. همگی به اهمیت موضوع امنیت و مسئلۀ نفوذ واقفیم؛ اما نظر کارشناسان بر این است که این موضوع نباید به مانعی بر سر راه دیپلماسی علم و فناوری تبدیل شود؛ یعنی ضمن رعایت ملاحظات امنیتی، باید راه برای دیپلماسی علمی و فناوری هموار و در این باره انعطاف بیشتری لحاظ شود.