دیپلماسی علمی در دولت سیزدهم
به دنبال امیرکبیر
چگونه می‌توان همزمان از سیاست خارجی برای جذب علم و فناوریهای نوین به ایران و انتقال علم و فناوری ایرانی برای تأمین منافع ملی بهره برد؟
علیرضا کوهکن /
دانشیار روابط بینالملل دانشگاه علامه طباطبایی
دیپلماسی واژهای قدیمی و بسیار پرکاربرد در میان سیاستمداران و صاحبان قدرت سیاسی در انواع مختلف نظامهای حکومتی در طول تاریخ بوده و قدمتی به عمر تاریخ حکومتهای بشری دارد. این واژه بهصورت سنتی به ارتباط سیاسی میان مقامات رسمی اطلاق میشده؛ اما طی سالیان اخیر و با پیشرفت ادبیات علمی روابط بینالملل، انواع دیپلماسی مضاف مانند دیپلماسی اقتصادی، دیپلماسی فرهنگی و دیپلماسی دفاعی رواج پیدا کرده است.
یکی از این انواع، «دیپلماسی علمی» است که در ادبیات دانشی عمر طولانی ندارد؛ اما سابقۀ کاربرد آن طولانی است. در تاریخ معاصر ایران، کاربرد هدفمند آن را به زمان صدارت امیرکبیر و تلاش برای جذب علم و فناوریهای آن زمان بهمنظور شتاب به روند توسعۀ ایران مربوط میدانند، اگرچه با رفتن امیر، این کار هم متوقف شد.
دولت سیزدهم هم یکی از اهداف خود در سیاست خارجی را پیشبرد هرچه بیشتر دیپلماسی علمی قرار داده است که در این متن ضمن ارزیابی مشکلات موجود در این حوزه، پیشنهادهایی برای دستیابی به اهداف دولت در این خصوص ارائه میشود.
دربارۀ تعریف دیپلماسی علمی و مصادیق آن میان افراد مختلف دستاندرکار، اختلافات فراوانی وجود دارد و به نظر میرسد دلیل آن، بیتوجهی به انواع دیپلماسی علمی است که به تعاریف و مصادیق متفاوت منجر شده است. حداقل سه نوع دیپلماسی علمی را می‌توان از هم تمییز داد:
۱. دیپلماسی برای علم: منظور از این نوع دیپلماسی استفاده از توان سیاسی خارجی برای جذب علم و فناوریهای نوین است. اقداماتی مثل اعزام دانشجو به خارج، جذب اساتید نخبه و صاحب علم بهمنظور انتقال علم به داخل و تلاش برای خرید فناوریهای جدید از مصادیق اینگونه اقدامات است. اولین تلاشهای دیپلماسی علمی کشور در دوران معاصر و در دویست سال گذشته نیز به همین شکل بوده است. این شیوه هنوز هم در خصوص علوم و فناوریهای لبۀ دانش کاربرد فراوانی دارد.
۲. علم برای دیپلماسی: در این حالت از تواناییهای علمی برای تأمین هرچه بیشتر اهداف سیاست خارجی و منافع ملی بهرهبرداری میشود و از انتقال علم و فناوری، سکویی برای تأمین منافع اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و حتی امنیتی ایجاد میشود. دادن هدایای فناورانه مثل میکروسکوپ پیشرفته به برزیل، ایجاد کارخانههای نیازمند فناوری در ونزوئلا و انجام پروژههای صنعتی و فناورانه در عراق از مصادیق این موضوع است. طی سالهای اخیر و با پیشرفت شگرف کشور در حوزۀ علم و فناوری، این قابلیت برای سیاست خارجی فراهم شده است. پیشبینی میشود طی سالهای آینده و با افزایش توانمندی علمی کشور این قابلیت بیشتر هم خواهد شد.
۳. علم در دیپلماسی: منظور از این مورد، پیگیری اهداف سیاست خارجی با نگاهی عالمانه و براساس شیوههای بهروز در دنیاست. این مورد بیشتر به دستگاه سیاست خارجی برمیگردد و کاربست دانش بشری در این حوزه را مدنظر دارد که کشور ما با تعداد قابلتوجه دانشآموختگان روابط بینالملل و دیگر رشتههای مرتبط در این خصوص قابلیت فراوانی دارد.
دیپلماسی علمی در کشور ما وضعیت دوگانه و متضادی دارد. به این معنا که از سویی دستگاهها و مقامات عالی کشور اهمیت و ضرورت آن را درک کرده و بر اجرا و توسعۀ آن در اسناد بالادستی تأکید فراوان کردهاند، که در ادامه به آن اشاره خواهد شد، و از سوی دیگر، مشکلات و معضلات فراوانی در مرحلۀ اجرا و کاربست دستورالعملها وجود دارد که دستیابی به اهداف را با چالش جدی مواجه ساخته است.
در اسناد توسعۀ کشور، مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی، نقشه جامع علمی کشور و بیانات مقام معظم رهبری بهصورت مستقیم و غیرمستقیم بر اهمیت و ضرورت این موضوع تأکید شده است. برای نمونه، ماده 74 برنامه ششم توسعه و بند 2-2 فصل دوم نقشه جامع علمی کشور بر ضرورت توسعه دیپلماسی علمی تأکید دارند؛ اما در حوزۀ اجرا و در میان دستگاههای متعدد متولی و مدیران میانی مشاهده میشود که حتی در لزوم چنین اقدامی، معنا و مصادیق آن، تعیین متولی هر اقدام و ضرورت تغییر نگاه امنیتی در این حوزه، سؤالات جدی مطرح است.
ذکر این نکته ضروری است که مطالبی که در ادامه مطرح میشود بهمعنای نفی تلاشهای فراوان صورتگرفته نیست، بلکه با توجه به قابلیتها و ظرفیتهای فراوان کشور در این حوزه، دلایل عدم استفادۀ کامل از این توان را مدنظر دارد.
یکی از ابتداییترین مشکلات حوزۀ دیپلماسی علمی کشور آشنا نبودن مدیران اجرایی با معنا و ضرورتهای آن برای پیشبرد اهداف تعیینشده در اسناد است. بسیاری از مدیران این حوزه، دیپلماسی علمی را امری غیرضروری، تفننی، هزینهبر و بیفایده میدانند که به سفرهای خارجی تفریحی منجر میشود؛ درحالیکه در دنیا از این کار درآمد و فایده کسب میکنند. آشنایی با فواید و منافع این حوزه به آموزش نیازمند است و نباید این موضوع را نادیده گرفت. تجربۀ بعضی از دانشگاهها در برگزاری چنین دورههایی بسیار مفید و درخور استفاده است.
مشکل دیگر این حوزه نگاه قدیمی و بسته به تبادلات علمی و فناوری است. در حال حاضر، بسیاری از طرحهای بزرگ دنیا بهصورت مشترک و با همکاری گروههای مختلف علمی پیش میرود و شکل سنتی و بوروکراتیک کار موانع فراوانی ایجاد کرده است که باید با تغییر نگاه به این حوزه آن موانع رفع شود. نبود متولی مشخص برای پیشبرد فعالیتهای مختلف دیپلماسی علمی از دیگر مشکلات موجود است. بعضی اقدامات در این حوزه به سبب نبودن نهاد یا دستگاه متولی متوقف مانده و پیگیری نمیشود.
مشکل دیگر، ناهماهنگی میان نهادهای متعدد مشغول فعالیت در این حوزه است. حداقل هشت نهاد در حوزۀ دیپلماسی علمی مسئولیت مستقیم دارند و بعضی نهادها که مسئولیت مستقیمی ندارند، بهسبب تداخل وظایف، در این کار درگیر میشوند و همین مسئله سبب شده تا مشکلات پیچیدهتر شود و حلنشدنی باقی بماند.
در این موضوع وزارت علوم، وزارت بهداشت و دانشگاههای تابع این دو وزارتخانه بهعنوان کارگزار و متولی اجرای دیپلماسی علمی فعالیت میکنند. معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری بهعنوان هدایتکننده و متولی پیشبرد دیپلماسی علمی وظایفی دارد و وزارت خارجه بهعنوان دستگاه متولی دیپلماسی اقدامات تسهیلکنندۀ متعددی باید انجام دهد. حتی بخشهایی از نیروی انتظامی مانند پلیس گذرنامه در این حوزه وظایفی بر عهده دارند. هماهنگی این دستگاهها بسیار مهم است که اکنون انجام نمیشود.
نکتۀ مهم آخری که اینجا باید ذکر شود، قوانین و مقرراتی است که باید تغییر کند. یکی از آنها قوانین و مقررات اقامت، تابعیت، کار و ویزاست که باید با توجه به وضعیت جدید زیست جهانی تغییرات مناسبی را تجربه کند.
دولت سیزدهم در بیان رئیسجمهور، وزیر امورخارجه و وزیر علوم یکی از اهداف سیاست خارجی خود را بهبود قابلتوجه دیپلماسی علمی ذکر کرده که برای دستیابی به آن، چند راهکار پیشنهاد میشود:
الف. طراحی نقشه جامع تعاملات علمی بینالمللی کشور و تعیین کشورهای هدف و موضوعاتی که باید کار با آنها در اولویت باشد. این کار سبب تمرکز منابع و جلوگیری از هدررفت انرژیها و رسیدن به اهداف میشود؛ برای مثال، کشور آلمان بهعنوان یکی از کشورهای پیشرو در این حوزه، برای هر کشوری مزیتی در نظر گرفته که موردنیاز آلمان است. درمورد همکاری با ایران هم حوزۀ باستانشناسی را دنبال میکند. این کار برای کشور ما نیز ضروری است.
ب. ایجاد کارگروهی بهمنظور ایجاد هماهنگی میان دستگاههای متعدد مسئول در این حوزه با اختیارات لازم که بتوانند کارها را به پیش ببرند.
ج. تغییر قوانین موردنیاز که البته طرحی در مجلس شورای اسلامی در این خصوص دربارۀ تغییر اساسی قوانین تابعیت، اقامت و مهاجرت در جریان است که از نمایندگان محترم مردم انتظار میرود آن را بر اساس منافع ملی در اولویت بررسیهای خود قرار بدهند.
د. تغییر آییننامههای داخلی وزارت علوم و وزارت بهداشت برای تشویق اساتید و دانشجویان به فعالیت بیشتر در حوزۀ همکاریهای هدفمند خارجی بهمنظور تأمین منافع کشور، مورد دیگری است که باید پیگیری شود.
ه. قائل شدن امتیازات قابلتوجه برای دانشگاهها و مؤسساتی که تعداد بیشتری دانشجو و استاد خارجی را جذب میکنند.
و. برگزاری دورههای دانشافزایی بهمنظور آشنایی با این موضوع بهصورت علمی از دیگر سرفصلهایی است که باید پی گرفته شود؛ چراکه دیپلماسی علمی موضوعی تخصصی است و انجام و پیشبرد آن به فعالیت هدفمند مبتنی بر دانش روز دنیا نیازمند است.