تشیع و تصوف در آثار مادلونگ
افول شرق‌شناسی کلاسیک
نویسنده: عماد هلالی
مترجم: محمدرضا لایقی
عماد الهلالی، متولد 1974م، دكترای مطالعات تطبيقی اديان، گرايش الهيّات مسيحی. دارای تأليفاتی مانند: الفكر العلماني فی إيران الإسلاميّة كه در بيروت از سوی مؤسسة الانتشار العربی منتشر شده است ودارای مقالات متعدد كه در نشريات بین المللی گوناگون منتشر شده است. همچنين كتاب تهذيب الاخلاق مسكويه را تحقيق كرده ومقدمۀ وتحليل مفصل بر آن نوشته، كه از سوي منشورات الجمل در بيروت وآلمان چاپ شده است.
نگارنده از سال 1993 میلادی تحقیقات ویلفرد فردیناند مادلونگ (1930- 2023 م)، همکار دیگرش ژوزف فان اس (1943-2021 م) و برخی دیگر از مستشرقان کلاسیکی را که برای شناخت دقیق و ژرف واژگان از رویکرد فیلولوژی بهره می‌جستند دنبال کرده است. فیلولوژی دانشی است که با استفاده از منابع تاریخی شفاهی و کتبی به پژوهش پیرامون معانی واژگان می‌پردازد. فان اس دو سال پیش از مادلونگ درگذشت و در مقاله‌ای آخرین نظرات او را در کتاب یکی و دیگر؛ ملاحظاتی در باب کتاب‌های مِلَل‌ونِحَل‌نگاشتی اسلامی مورد مناقشه قرار داد.
مادلونگ به پژوهش پیرامون تشیع، فرق تشیع و رویکرد‌های عقیدتی، سیاسی و تاریخی آن به شکل عام اهتمام ورزید. در همین راستا او دربارۀ اباضیه و خوارج به نگارش پرداخت. آثار زیر از این دست به شمار می‌روند:
تحقیق و تقدیم کتاب اصلی اباضیه، یعنی کتاب النجاة لمن اتبع الهدی و اجتنب الردی، از امام احمد الناصر لدین الله (315 ق/ 928 م)؛
مقالۀ «سهم شیعیان و خوارج در کلام پیش از اشاعره»؛
مقالۀ «خارجیان: عجاردیان و اباضیان».
او همچنین پیرامون زیدیه پژوهش کرد و به متون تاریخی نوینی دربارۀ ایشان دست یافت و آن‌ها را برای نخستین بار در کتاب أخبار أئمّة الزيديّة في طبرستان و ديلمان و جيلان منتشر کرد. از جمله متونی که در این کتاب آمده است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
كتاب المنتزع من الجزء الأوّل من الكتاب المعروف بالتاجيّ في أخبار الدولة الديلميّة اثر أبي إسحاق إبراهيم بن هلال الكاتب الصابّي (ت 384 ق/994 م)؛
من كتاب المصابيح اثر لأبي العبّاس الحسنيّ (توفي بحدود سنة 366 ق/977 م)؛
من كتاب الإفادة في تاريخ الأئمّة السّادة اثر إمام أبي طالب الناطق بالحقّ يحيى بن الحسين الهاروني (ت 424 ق/1033 م)؛
نُخب من كتاب جلاء الأبصار اثر حاكم أبي سعد المُحسن بن محمّد الجُشميّ (ت 494 ق/1101 م) که آن را أحمد بن سعد الدين المِسوَري در كتاب تُحفة الأبرار گزارش داده است؛
من كتاب الحدائق الورديّة في مناقب أئمّة الزيديّة اثر حُميد بن أحمد المُحلّي (ت 652 ق/1254 م)؛
منتزع من الجزء الرابع لكتاب روضة الأخبار اثر أبي محمد يوسف بن محمّد الحَجوري (زنده در سال 639 ق/1242 م)؛
مُنتزع من الرسالة العالمة بالأدلّة الحاكمة اثر إمام المنصور بالله عبد الله بن حمزة (ت 614 ق/1217 م)؛
نُسخة كتاب وصل إلى الفقيه العلّامة عمران بن الحسن بن ناصر بن يعقوب العُذري الهَمداني، رحمه الله.
مادلونگ همچنین پژوهش‌هایی را پیرامون زیدیه منتشر کرده است، از جمله:
- مقالۀ «نسخه‌ای خطی از فرقه مطرفیّه»؛
- مقالۀ «تشیع: امامیان و زیدیان» .
وی در زمینۀ میراث فاطمی- اسماعیلی نیز به کندوکاو پرداخته و آثار زیر را به نگارش درآورده است:
مقالۀ «کیش اسماعیلی: دعوت کهن و دعوت نو (جدید)»؛
مقالۀ «برخی از جنبه‌های کلام اسماعیلی: سلسلۀ نبوت و خدای ماورای هستی»؛
مقالۀ «منابع فقه اسماعیلی»؛
تصحیح کتاب اثبات النبوّات اثر فیلسوف اسماعیلی، ابویعقوب اسحاق السجستانی، (حدود 271 ق/ 885 م- 360 ق/ 971 م). مادلونگ این اثر را به‌صورت مشترک با همکارش پل واکر سامان داده است.
کتاب ظهور الفاطميين والحوارات الداخليّة الشيعيّة في كتاب المُناظرات اثر ابی عبدالله جعفر بن احمد بن محمد بن اسود بن هیثم (م حدود قرن 3 ق/ 10 م).
نویسندۀ شهیر ما میراث فکری معتزله را نیز پژوهیده و دربارۀ آن قلم زده است. برخی از این دست آثار او به این شرح‌اند:
تحقیق کتاب المعتمد فی اصول الدین اثر رکن الدین محمود بن محمد ملاحمی خوارزمی (536 ق/ 1141 م). مادلونگ این کار را با همکاری پژوهشگر لبنانی، مارتین مکدرموت (2018 م) سامان داده است.
تحقیق كتاب الفائق في أصول الدين از همان نویسنده و به‌صورت مشترک با مکدرموت.
تحقیق و تقدیم تحفة المُتكلّمين في الرّد على الفلاسفة از همان نویسنده، به‌صورت مشترک با حسن انصاری.
کتاب كتاب البحث عن أدلّة التكفير والتفسيق اثر ابی القاسم بُستی (م حدود 420 ق/ 1029 م).
مقالۀ «الهیات زمخشری».
بااین‌همه، او بیشترین و دقیق‌ترین پژوهش‌های خود را پیرامون تشیع امامی سامان داده است. مادلونگ برای نخستین بار رساله‌ای از سید مرتضی (م 436 ق/ 1044 م) را با عنوان مسأله فی العمل مع السلطان یافت، آن را تصحیح کرد و به همراه یک مقدمه دربارۀ این مسئله منتشر ساخت. این رساله پاسخی بود از جانب علم‌الهدی به بحثی که در مجلس ابوالقاسم حسین مغربی (م 418 ق/ 1027م) درگرفت. رسالۀ مذکور مهم‌ترین سند فقهی دربارۀ همکاری با سلطان از زمان تأسیس مذهب شیعۀ دوازده امامی محسوب می‌شود.
مادلونگ این اثر را برای نخستین بار در نشریۀ مدرسۀ مطالعات شرقی آفریقایی لندن منتشر شد. وی سپس آن را با تصحیح تازه‌ای در سال 1985 میلادی در کتاب مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه منتشر ساخت.
از کارهای دیگر او در زمینۀ تشیع دوازده‌امامی می‌توان با این موارد اشاره کرد:
تحقیق و تقدیم کتاب مصارع المصارع اثر خواجه نصیر الدین طوسی (م 672 ق/ 1274 م)؛
مقالۀ «کلام معتزله و امامیه»؛
مقالۀ «ولایت در شیعه اثنی عشری در زمان غیبت امام معصوم علیه السلام»؛
مقالۀ «ترکیب کلام، فلسفه و عرفان در مسلک ابن ابی جمهور احسایی»؛
مقالۀ «نگاه شیعه به زن در آینه فقه»؛
مقالۀ «مباحث شیعه در باب مشروعیت خراج».
تصوف و تشیع ابن ابی جمهور احسایی
در دورۀ معاصر پژوهشگر عراقی، مصطفی کامل الشیبی (م 2006 م)، نخستین فردی به شمار می‌رود که پیرامون ارتباط و دادوستد میان تصوف و تشیع روشنگری کرد. او در پایان‌نامۀ ارشد خود با عنوان الصلة بين التصوّف والتشيّع و نیز در رسالۀ دکتری‌اش که با عنوان الفكر الشيعيّ والنزعات الصوفيّة حتّى مطلع القرن الثاني عشر الهجريّ منتشر شده است به این مسئله پرداخت. مادلونگ دریافت ریشه‌های اثرپذیری اندیشۀ معاصر شیعی از تصوف به اندیشه و نوشته‌های محمد بن علی بن ابی جمهور احسایی (م 901 ق/ 1495 م) بازمی‌گردد. احسایی به نوبۀ خود کتابی پیرامون ارتباط میان تصوف و تشیع با عنوان مُجليّ مرآة المُنجيّ في الكلام والحكمتين والتصوّف تألیف کرد. او از پیروان سید حیدر آملی (789 ق/ 1387 م) بوده و او را قطب الاقطاب نامیده است. وی مانند مرشد معنوی خود به آمیختگی تصوف و تشیع پرداخت و بالاتر از آن به راه‌اندازی یک مذهب با یک باور یگانه فراخواند. درحالی‌که اندیشۀ آملی بر شباهت میان تصوف و تشیع تأکید داشت، ابن ابی جمهور با دست‌بردن به منابع و شخصیت‌های صوفیه مانند بایزید بسطامی (م 261 ق/ 874 م)، حلاج (که در سال 309 ق/922 م به دار آویخته شد)، خواجه عبدالله انصاری (م 481 ق/ 1088 م)، محی الدین عربی (638 ق/ 1240 م) و دیگر بزرگان متصوفه رویکرد گسترده‌تر و متنوع‌تری را در این رابطه در پیش گرفت.
همچنین مادلونگ به نقش ابن ابی جمهور احسایی به انتقال میراث شیعی-صوفی به نسل‌های بعد پی برد، مسئله‌ای که سبب شد تا مکتب فلسفی اصفهان تأثیر چشم‌گیری از ابن ابی جمهور بپذیرد و او را در قامت چهرۀ شاخصی در عصر و جامعۀ خود معرفی کند. بر این پایه، تلاش‌های جدی احسایی برای درآمیختن اندیشه‌های این مکاتب و ایجاد پیوستگی میان نتایج تحقیقاتشان در جهت رسیدن به حقیقت از طریق تلفیق میان تشیع و تصوف اقدام فراگیر و استواری است که در عصر او سابقه نداشته است. از این منظر، کتاب او بر آثار فیلسوفان عصر صفوی که به دنبال ایجاد ترکیبی یکپارچه از آموزه‌های مکتب امامیه بودند مقدّم است. از همین رو، بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که روش ابن ابی جمهور در ایجاد آمیختگی میان کلام، فلسفه و تصوف راه را برای مکتب فلسفی اصفهان هموار کرد. برای نمونه می‌توان به ملاصدرا (م 1050 ق) اشاره کرد که در اسفار و دیگر کتاب‌هایش از اندیشه‌های ابی جمهور احسایی اثر پذیرفته است. برخی از این آثار تا به امروز در قم و نجف سطح عالی و درس خارج رشتۀ فلسفه متن درسی به شمار می‌روند.
دیدگاه‌های مادلونگ دربارۀ امامیه و آموزه‌های آن
پیش از پرداختن به این بحث باید دانست که اندیشۀ شرق‌شناسی مراحل مختلفی را پشت سر نهاده است. شرق‌شناسی کلاسیک که مادلونگ، فان اس و پیش از آن دو، ایگناس گولدزیهر (م 1921 م) به آن تعلق دارند در اصول پذیرفته‌شدۀ اسلام مانند قرآن کریم و احادیث نبوی صلی‌الله‌علیه‌وآله تردیدی روا نمی‌داشت و نهایتاً دایرۀ نقدی را که در میان خود مسلمانان شایع بود گسترش می‌داد. این روش به‌طور کلی با آنچه که در اواخر 1960 میلادی با عنوان شرق‌شناسی آنگولاساکسنی پدیدار شد و اصول بنیادین اسلام و شکل‌گیری نخستین آن را زیر سؤال می‌برد متفاوت است. پاتریشیا کرون (م 2015 م) و مایکل کوک را باید دو چهرۀ سرشناس این گونه از شرق‌شناسی دانست که کتاب بحث‌برانگیز آن‌ها با عنوان هاجریان: پژوهشی در شکل‌گیری جهان اسلام منتشر شده است.
مادلونگ کتاب دیگری نیز دربارۀ امامیه نوشت و در آن به مسئلۀ حساس خلافت و جانشینی پیامبر (ص) پرداخت. این کتاب با عنوان خلافت محمد: پژوهشی پیرامون خلافت نخستین منتشر شده است. دیدگاه‌ها و تحلیل‌های تازۀ مادلونگ در این کتاب نظر بسیاری از پژوهشگران را به خود جلب کرد. این دیدگاه‌ها و تحلیل‌ها که برای نخستین بار با استناد به منابع و متون کهن شیعه و سنی مطرح شده است در بسیاری از موارد با دیدگاه‌های رایج شیعه دربارۀ جانشینی پس از پیامبر (ص) و فرد جانشین همخوانی دارد.
اما پس از گذشت حدود بیست سال از طرح این دیدگاه‌ها پیرامون جانشینی پیامبر (ص)، در سال 2014 میلادی مادلونگ دیدگاه‌های جدیدی را با صراحت هرچه تمام‌تر دربارۀ جانشینی پیامبر (ص)، فرد شایستۀ جانشینی و مواضع شیعه و سنی در این رابطه مطرح کرد. این مسئله در خلال معرفی و نقد کتاب جوزف فان اس، شرق‌شناس و پژوهشگر مطالعات اسلامی آلمانی، با عنوان یکی و دیگر(خدا و همۀ اندیشه‌های انسان در باب او): ملاحظاتی در باب کتاب‌های مِلَل‌ونِحَل‌نگاشتی اسلامی صورت گرفت.
مادلونگ معتقد است که فان اس با این کتاب که همتای کتاب دیگر او، یعنی کلام و جامعه در سده‌های دوم و سوم هجری، است جاودانه خواهد شد، چراکه با کمال فروتنی در عنوان فرعی آن نوشته است: «ملاحظاتی در باب کتاب‌های ملل‌و‌نحل‌نگاشتی اسلامی». مادلونگ، در مقاله‌ای که پیرامون کتاب اخیر فان اس نوشت، آخرین دیدگاه‌های خود را دربارۀ تشیع دوازده‌امامی و خلافت اسلامی ارائه کرد. وی در این مقاله تصریح می‌کند که سزاوارترین فرد برای جانشینی پیامبر اکرم(ص) دختر ایشان فاطمه زهرا (س) بوده است. از نظر او تنها بازماندۀ فرزندان پیامبر (ص) دخترش فاطمه بوده است و، مطابق با آیات قرآن دربارۀ ارث، سزاوار است که وی هفت قسمت از هشت قسمت دارایی و حقوقی را که پدر بر جای گذارده است به ارث ببرد، درحالی‌که همۀ همسران پیامبر(ص) یک قسمت از این میراث را به ارث می‌برند. مادلونگ همچنین بر این باور است که بیعت علی بن ابی طالب(ع) و بیشتر بنی‌هاشم شش ماه پس از مرگ رسول‌الله(ص) با ابوبکر دلیل روشنی است بر آنکه آن‌ها باور داشتند فاطمه زهرا(س) اولین و تنها وارث حضرت محمد(ص) است. از همین رو، تا زمانی که فاطمه(س) زنده بود، علی (ع) و بنی‌هاشم با هیچ‌کس به‌عنوان جانشین پیامبر(ص) بیعت نکردند.
این اسلام‌شناس شهیر بر این باور است که تنها دختر پیامبر (ص)، زهرا (س)، حق داشت جانشین پدر شود. اما برخی از صحابه به‌شدت با دادن بخشی از حقوق آن زن و ولایت‌داشتنش بر مردان در حکومت مخالفت کردند و بدین شکل زهرا (س)، یگانه دختر پیامبر (ص)، از ارث و حقش محروم شد. یکی از پیامدهای این واقعه ازبین‌رفتن مساوات میان مسلمانان و ایجاد نابرابری، و نیز برتری قریش بر دیگر گروه‌های اسلامی بوده است. همچنین این ماجرا سبب پیدایش تفرقه و اختلاف بین مسلمانان و سبب دودستگی و جدایی میان آن‌ها تا به امروز شده است.
مادلونگ این پرسش اساسی و حساس را مطرح می‌کند که اگر مسلمانانِ نخستین به حکم قرآن مبنی بر اعطای اموال و حقوق پیامبر (ص) به دخترش فاطمه (س) گردن نهاده و جانشینی پیامبر (ص) را که از حقوق بنیادین او بود به دخترش می‌سپردند، آیا اکنون حال‌وروز بهتر و موفق‌تری نداشتند؟
منابع عربی و فارسی
1. أحسایی، محمّد بن عليّ بن أبي جمهور. مُجليّ مرآة المُنجيّ في الكلام والحكمتين والتصوّف، تحقیق زابینه اشمیتکه، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران، 1388 ش. (این کتاب بار دیگر توسط رضا یحیی‌پور فارمند تحقیق شده و در 5 جلد از سوی جمعيّة إبن أبي جمهور الأحسائي لإحياء التراث در سال 2013 در بیروت منتشر شده است).
2. أنصاري، حسن. «علم الكلام في الإسلام، الخطاب والتاريخ»، لندن: مجلة المسار، السنة 10، العدد 30، 2009م.
3. بستی سجستانی، اسماعیل بن احمد. كتاب البحث عن أدلّة التكفير والتفسيق، تصحیح و مقدمۀ ویلفرد مادلونگ، زابینه اشمیتکه، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1382 ش.
4. تيرز، كولن. التشيّع والتحوّل في العصر الصفويّ، ترجمة حسين علي عبد الساتر، تقديم: حيدر حب الله، ط1، كولونيا- بغداد، 2007م.
5. رحمتی، محمد کاظم. فرقه‌های اسلامی ایران در سده‌های میانه، تهران: حکمت سینا، 1387 ش.
6. السيّد، رضوان. الأمّة والجماعة والسلطة، دراسات في الفكر السياسي العربي الإسلامي، ط2، بيروت: دار إقرأ، 1976م.
7. سجستانی، ابی یعقوب اسحاق بن احمد. اثبات النبوّات، تصحیح ویلفرد مادلونگ و پل واکر، با مقدمۀ حسن انصاری، تهران: رایزن، 1395 ش.
8. السجستانيّ، أبو يعقوب إسحاق بن محمّد. كتاب إثبات النبوءات، حقّقه وقدّم له: عارف تامر، ط2، بيروت، دار المشرق، 1982م.
9. الشيبي، كامل مصطفى. الصلة بين التصوّف والتشيّع، بغداد: مطبعة الزهراء، 1963م. (مجلدين).
10. الشيبي، كامل مصطفى. الفكر الشيعيّ والنزعات الصوفيّة حتّى مطلع القرن الثاني عشر الهجريّ، ط1، بغداد: مطبعة دار التضامن، مكتبة النهضة، 1966م.
11. عطائي نظريّ، حميد. تكوين التشيّع ومسألة خلافة النبيّ(ص)، قراءة في أحدث النظريّات التاريخيّة لدى(فان أس) و(ماديلونغ)، ترجمة وتعليق: عماد الهلالي، بيروت، نصوص معاصرة (مجلّة فصليّة تعني بالفكر الدينيّ المُعاصر)، رئيس التحرير: حيدر حب الله، السنة: 15، العدد: 57، 2020م.
12. ملاحمی خوارزمی، محمود بن محمد. الفائق فی اصول الدین، تصحیح ویلفرد مادلونگ، مارتین مکدرموت، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1386 ش.
13. ملاحمی خوارزمی، محمود بن محمد. تحفه‌المتکلمین فی الرد علی الفلاسفه، ویلفرد مادلونگ، حسن انصاری، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین، 1387 ش.
14. ملاحمی خوارزمی، محمود بن محمد. المعتمد فی اصول الدین، تحقیق و مقدمه ویلفرد مادلونگ، تهران: مؤسسۀ نشر میراث مکتوب، مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین، 1391 ش.
15. الملاحمی الخوارزميّ، محمود بن محمد ركن الدين. كتاب المُعتمد في أصول الدين، عُني بتحقيق ما بقي منه: مارتن مكدرمت، وويلفرد ماديلونغ، ط1، لندن، الهُدى، 1990م.
16. مجموعة من المؤلّفين. أخبار أئمّة الزيديّة في طبرستان وديلمان وجيلان، نصوص تاريخيّة جمعها وحقّقها: ويلفرد ماديلونغ، بيروت، المعهد الألمانيّ للأبحاث الشرقيّة في بيروت، 1987م.
17. مادلونگ، ویلفرد، فرقه‌های اسلامی، ترجمۀ دکتر ابوالقاسم سرّی، تهران: انتشارات اساطیر، 1377 ش.
18. مادلونگ، ویلفرد، مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ترجمۀ جواد قاسمی، ویرایش دوم، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1387 ش.
19.ماديلونغ، ويلفرد (ت 2023م)، المزج بين الكلام والفلسفة والتصوّف في نهج إبن أبي جمهور الأحسائيّ، ترجمة: عماد الهلالي، بيروت، الساحل(مجلّة فصليّة تعني بالثقافة والتاريخ في الخليج العربي)، رئيس التحرير: حبيب آل جميع، السنة: 10، العدد: 31، 2016م.
20. المغربي، الوزير الكامل أبي القاسم الحسين بن علي. كتاب في السياسة، عني بنشره وتحقيقه وتعليق حواشيه: سامي الدّهّان، دمشق، المعهد الفرنسي بدمشق، 1984م.
21. نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد. مصارع المصارع، تصحیح و مقدمه ویلفرد مادلونگ، تهران، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل (دانشگاه تهران)، 1384ش.
22. الناصر لدين الله، أحمد. كتاب النجاة، باعتِناء: ويلفرد ماديلونغ، بيروت، المطبعة الكاثوليكيّة، المعهد الألمانيّ للأبحاث الشرقيّة في بيروت، النشرات الإسلاميّة(30)،
1985م.
منابع انگلیسی و آلمانی
1. Madelung, Wilferd and E. Walker ,Paul, The Advent of the Fatimids: A Contemporary Shi`i Witness: An Edition and English Translation of Ibn al-Haytham’s Kitāb al-Munāzarāt.. (The Institute of Ismaili Studies, Ismaili Texts and Translation Series, I). pp. xiv, 192 (English Text), 134 (Arabic Text ). London and New York, I. B. Tauris, 2000.
2.Crone, Patricia and Cook, Michael, HAGARISM, The Making of the Islam World, 1, London, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS,1977.
3. 18- Madelung, Wilferd, The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate, Cambridge University Press, 1997.
4. Madelung, Wilferd, It was the Saqīfa meeting that caused the great schism in Islam, which has resulted in seemingly endless Muslim bloodshed since the wars of the ridda until the present day.