میراث کِرامند تشیع
نگاهی به کتاب مطالعاتی در اسلام شیعی؛ تاریخ کلام و فقه اثری از ویلفرد مادلونگ
امید حسینی‌نژاد
نسخه‌پژوه و دانشجوی دکتری دانشگاه فردوسی مشهد.
جریان اسلام‌شناسی در غرب تاریخچه‌ای طولانی دارد. به‌یقین این جریان فرازوفرودهای بسیاری را گذرانده است. نگاه نخست مستشرقان به اسلام نگاهی همراه با رد و نقد بوده است و جریان نخستین مستشرقان به‌دنبال نقد بی‌چون‌وچرای دین اسلام بود، اما با گذشت زمان و تحول در این جریان، برخی مستشرقان به نگاهی همدلانه‌تر با منابع اسلامی رسیدند.
بیش از 5 دهه است که شیعه شناسی در دانشگاه ها و موسسات پژوهشی دنیا مورد توجه اسلام شناسان غربی قرار گرفته است. شاید بتوان گفت که پس از انقلاب اسلامی اقبال مراکز آکادمیک دنیا برای شناخت اندیشه تشیع بیشتر شد و در این میان نام برخی از اسلام شناسان غربی در این حوزه بیشتر به چشم می خورد.
شاید بتوان یکی از مستشرقان مهم و تأثیرگذار دورۀ معاصر را ویلفرد مادلونگ آلمانی دانست. دامنۀ مطالعات او در زمینۀ اندیشۀ اسلامی بسیار گسترده بود و او جزء نخستین افرادی بود که تحقیقات بی‌طرفانه‌ای برای شناخت تشیع انجام داد. وی در سال 1997 میلادی کتابی به نام The Succession to Muhammad نوشت که در حوزۀ شناخت تشیع و مسئلۀ خلافت تأثیر بسزایی بر جریان شیعه‌شناسی در دنیا گذاشت. این اثر در سال 1385 خورشیدی به نام جانشینی محمد(ص) ترجمه و به‌همت بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی منتشر شد. اما این تنها اثر شناخته شدۀ شرق شناس آلمانی نبود. نوشته های او در حوزۀ مطالعات زیدیه و معتزله و جریان‌شناسی فرقه‌های اسلامی منبع درخور توجهی برای پژوهشگران و اسلام شناسان غربی است و هنوز نیز اعتبار نگاشته‌های علمی اش در محافل آکادمیک دنیا پابرجاست.
او سال‌ها در همایش‌های مطالعات شیعه‌شناسی در دنیا حضور پیدا کرد و چندین سفر نیز به ایران داشته که در هر کدام به ارائۀ پژوهش‌های جدید خود در مطالعات شیعه‌شناسی پرداخته است.
در سال 2010 میلادی، کنفرانسی پژوهشی در مؤسسۀ مطالعات اسماعیلیۀ لندن با عنوان The Study of Shiʿi Islam: The State of the Field, Issues of Methodology and Recent Developments برگزار شد. در این کنفرانس برجسته‌ترین شیعه‌پژوهان دنیا حضور پیدا کردند و به ارائۀ مقالات و پژوهش‌های جدید خود در حوزه‌های مختلف شیعه‌شناسی اعم از قرآن، حدیث، تاریخ، فقه و ... پرداختند.
چهار سال بعد ماحصل این کنفرانس در قالب کتابی با عنوان The Study of Shi’i Islam. History, Theology and Law به کوشش گردآفرید مسکین‌زدا و فرهاد دفتری توسط مؤسسۀ مطالعات اسماعیلیه منتشر شد.
این کتاب در هشت فصل با عناوین ذیل تنظیم شده است:
1- تاریخ و تاریخ‌نگاری
2 - قرآن و تفسیر شیعی
3 - حدیث شیعی
4 - فقه شیعی
5 - حاکمیت شیعه
6 - اندیشه و کلام شیعی
7 - آیین و مناسک شیعی
8 - فلسفه و میراث عقلی شیعی
هر فصل این کتاب با مقدمۀ یکی از شیعه‌پژوهان برجستۀ غربی آغاز و در ادامه چند مقاله در حوزه‌های مختلف در ذیل هر فصل منتشر شده است. سه نوشتار در این کتاب به قلم ویلفرد مادلونگ به رشتۀ تحریر درآمده است.
1 - مقدمۀ فصل نخست کتاب که دربارۀ تاریخ و تاریخ‌نگاری تشیع است: مادلونگ ابتدا اشاره می‌کند که در قرن 19 میلادی بیشتر توجه اسلام‌شناسان به اسلام سنی بوده و جز چند نوشتۀ محدود، توجه خاصی به اندیشه‌های تشیع نداشتند. او همچنین می‌نویسد که در اواسط قرن 20 میلادی جریانی در میان اسلام‌شناسان غربی ایجاد شد که با تشکیک در منابع تاریخی مسلمانان به دنبال آن بودند تا اعتبار گزاره‌های تاریخی مسلمانان را زیرسؤال ببرند. برخی دیگر نیز با هجمه به مسئلۀ اسناد و توثیق روایات اسلامی همین مسیر را ادامه دادند. اما در مقابل پاسخ‌های مختلفی از سوی برخی شیعه‌پژوهان به این تشکیک‌ها داده شد.
او در ادامه به اتفاقات تاریخی مهم صدر اسلام اشاره می‌کند و با تکیه بر یکی از مهم‌ترین چالش‌های مسلمانان پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)، یعنی مسئلۀ خلافت، به دنبال آن است که با تکیه بر منابع اسلامی تصویری از این جدال‌ها به مخاطب بدهد. همان‌طور که می‌دانید، مادلونگ یکی از مهم‌ترین تک‌نگاری‌ها دربارۀ مسئلۀ خلافت پس از پیامبر(ص) را نوشته است. او در این کتاب پربرگ با تکیه بر منابع سنی و شیعه به دنبال آن بود تا مسئلۀ خلافت پس از پیامبر(ص) را مورد موشکافی قرار دهد.
بیشتر مطالب نوشته‌شده در این مقدمه به مسئلۀ خلافت پیامبر(ص) و اعتبارسنجی گزاره‌های منقول در منابع شیعه و سنی پرداخته و نگاهی گذرا به اتفاقات گوناگون دوران خلفا داشته است.
2 - مقدمۀ فصل ششم که به بررسی تاریخ تطور کلام شیعه پرداخته است: مادلونگ با توجه به سابقه و اشرافی که بر کلام امامیه دارد در این مقدمه شمایلی کلی از سیر تطور کلام شیعی در دوره‌های مختلف تاریخی ارائه می‌دهد. او با اشاره به اندیشه‌های کلامی سه مذهب امامیه، زیدیه و اسماعیلیه و تاریخ تطور شکل‌گیری بنیان‌های اصلی فکری این سه مذهب به دنبال آن است تا مشرب‌های اصلی این سه مذهب را نشان دهد.
یکی از حوزه‌های تخصصی مادلونگ نوشته‌های او در حوزۀ میراث زیدیه و اسماعیلیه است. در این مقدمه نیز می‌توان ماحصل پژوهش‌های عمیق او را دربارۀ میراث این دو مذهب مهم شیعه دید. او در ادامه نیز، با نگاهی دقیق به میراث کلامی امامیه در دورۀ شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی، آبشخورهای اندیشه‌های کلامی امامیه را مورد بررسی قرار می‌دهد.