صنعت فانتزی در نبرد با بیماری اجتماعی
مروری بر صنعت انیمه در ژاپن و بازنمایی خودکشی در آن
حامد میرزایی
کارشناس انیمیشن و دانشجوی دکترای هنرهای اسلامی
انیمه با رنگ‌های روشن و محیط فانتزی و خیالی‌اش، اغلب به‌عنوان محصولی انحصاری برای کودکان و نوجوانان به نظر می‌رسد؛ اما امروزه این صنعت، محبوبیت فراوان و تنوع چشمگیری یافته و محصولات آن برای طیف وسیع‌تری از بینندگان از جمله بزرگسالان ساخته می‌شود. انیمه، همچنین از ابتدا فرصت و زمینۀ طرح مسائلی مانند سلامت روان هم بوده است و به همین دلیل به رسانه‌ای مهم برای ترویج پیام امید و تاب‌آوری تبدیل شده است. از همین رو، انیمه در برابر معضل بزرگ خودکشی در وطن خود، بی‌اعتنا نبوده و نیست. در سال‌های اخیر، برخی انیمه‌های ژاپنی بستری برای طرح و بازنمایی خودکشی بوده‌اند و از منظر دین یا از منظر بافت فرهنگی و اجتماعی ژاپن به آن نگریسته‌اند.
انیمه با رنگ‌های روشن و محیط فانتزی و خیالی‌اش، اغلب به‌عنوان محصولی انحصاری برای کودکان و نوجوانان به نظر می‌رسد؛ اما امروزه این صنعت، محبوبیت فراوان و تنوع چشمگیری یافته و محصولات آن برای طیف وسیع‌تری از بینندگان از جمله بزرگسالان ساخته می‌شود. انیمه، همچنین از ابتدا فرصت و زمینۀ طرح مسائلی مانند سلامت روان هم بوده است و به همین دلیل به رسانه‌ای مهم برای ترویج پیام امید و تاب‌آوری تبدیل شده است. از همین رو، انیمه در برابر معضل بزرگ خودکشی در وطن خود، بی‌اعتنا نبوده و نیست. در سال‌های اخیر، برخی انیمه‌های ژاپنی بستری برای طرح و بازنمایی خودکشی بوده‌اند و از منظر دین یا از منظر بافت فرهنگی و اجتماعی ژاپن به آن نگریسته‌اند.
ادیان اصلی در ژاپن
در کنار انبوهی از سنّت‌ها و باورهایی که جامعۀ ژاپن را در طول قرن‌ها شکل داده است؛ دین در ژاپن، تاریخ غنی و متنوعی دارد. سه دین عمدۀ ژاپن، شینتو، بودیسم و مسیحیت است. شینتو، دینی بومی است که بر تقدس‌کامی یا ارواح متمرکز است؛ که مراد از ارواح، همان موجودیت‌هایی است که گفته می‌شود در طبیعت حضور دارند. شینتو بر پاکی، تشریفات و هماهنگی با طبیعت تأکید می‌کند و نقش مهمی در جشنواره‌ها و سنت‌های فرهنگی ژاپن دارد.
بودیسم در قرن ششم از چین و کره به ژاپن وارد شد و تأثیر قابل‌توجهی بر فرهنگ و تفکر ژاپنی گذاشت. این دین، بر اهمیت روشنگری و شفقت در حق همۀ موجودات زنده تأکید می‌کند. فرهنگ رنج‌کِشی و پذیرش مسئولیت، میراث عمدۀ آموزه‌های بودا در ژاپن و دیگر کشورها است.
دین مسیحیت نیز در قرن شانزدهم به‌وسیلۀ مبلّغان مسیحی‌پرتغالی به ژاپن رسید. اگرچه مردم به مسیحیت اقبال نشان دادند؛ سیاست‌های سرکوب دورۀ ادو (1868-1603) سبب شد مسیحیت دین اقلیتی از ژاپن شود. با این توصیفات، بازهم مسیحیت، تأثیر قابل‌توجهی بر آموزش و خدمات اجتماعی در این کشور داشته است. درک تفاوت‌ها، باورها و مناسک این ادیان برای شناخت زمینۀ فرهنگی و اجتماعی گستردۀ خودکشی در ژاپن و بازنمایی آن در انیمیشن بسیار مهم است.
خودکشی در جامعۀ ژاپن
ژاپن، یکی از بالاترین نرخ‌های خودکشی را در میان کشورهای توسعه‌یافته دارد و عامل اصلی مرگ افراد 15 تا ۳۹ساله است. خودکشی در ژاپن گاهی به‌مثابه راهی برای فرار از شرم یا مسئولیت شکست است و گاهی نیز عملی شرافتمندانه تلقی می‌شود. آنچه به‌عنوان رسم هاراکیری شناخته می‌شود، خودکشی بر مبنای چنین تصوری است. در باب انزوای اجتماعی، به‌حاشیه‌رانده‌شده‌هایی که تصمیم به خودکشی گرفته‌اند، برخی از دلایل خودکشی خود را چنین بیان می‌کنند: فشارهای اجتماعی، مشکلات اقتصادی و فرهنگ جمع‌گرایانۀ ژاپن که بر هماهنگی و انطباق گروهی تأکید زیادی دارد. این عوامل فرهنگی و اجتماعی، در بازنمایی خودکشی در انیمه‌های ژاپنی دخیل‌اند. اغلب این مضامین و ارزش‌ها یا راهکارهای مقابله با آن، در انیمه‌ها منعکس و تقویت می‌شوند. تحقیقات نشان می‌دهد که پرداختن به این مضامین، راهی فرهنگی برای کاهش آمار خودکشی و جلوگیری از خودکشی در ژاپن بوده است.
بازنمایی خودکشی در انیمه
خودکشی در ژانرها و سبک‌های مختلف انیمیشن به نمایش درآمده است. از داستان‌های دراماتیک گرفته تا تصاویر ظریف یا انتزاعی، خودکشی موضوعی است که ظرفیت‌های تحلیل و بررسی زیادی پیش روی منتقدان هنری قرار داده است. یکی از وجوه نمایش خودکشی در انیمه، استفاده از موتیف‌های بصری و نمادین، مانند تصاویر سقوط یا غرق‌شدن، یا به‌تصویرکشیدن شخصیت‌های منزوی و تنها در محیط‌های تاریک و متروک است. این موتیف‌ها اغلب برای انتقال حس آشفتگی عاطفی یا ناامیدی و ایجاد حالت تنش استفاده می‌شوند تا نشانگر عوامل پیچیدۀ عاطفی و روانی دخیل در خودکشی و همچنین نگرش‌ها و ادراکات فرهنگی مرتبط با آن باشند.
انزوا و تنهایی، ضربۀ روحی یا درگیری شخصی، از دیگر نشانه‌هایی است که در انیمه‌هایی با موضوع خودکشی پرتکرارند. این نشانه‌ها ممکن است از طریق توسعۀ شخصیت و داستان پس‌زمینه به‌طور عمیق کاوش شوند و دیدگاهی پیچیده و ظریف دربارۀ دلایل و انگیزه‌های منتهی به خودکشی ارائه دهند. رویکرد دیگر در بازنمایی خودکشی در انیمه، عمیق‌شدن در مسائل پیچیدۀ اخلاقی و فلسفی مربوط به زندگی، مرگ و عاملیت شخصی است؛همان‌گونه که بعضی از فیلم‌ها و سریال‌های انیمه از مفهوم خودکشی به‌عنوان راهی برای کشف مسائل مربوط به هویت، اخلاق و ماهیت هستی استفاده می‌کنند. بازنمایی خودکشی در انیمه، بسته به مخاطبان هدف و گروه سنی آنان متفاوت است. در انیمه‌هایی که کودکان را هدف قرار می‌دهد، معمولاً از نمایش خودکشی اجتناب می‌شود. نمایش خودکشی در انیمه‌های نوجوانان، با هدف افزایش آگاهی دربارۀ بهداشت روان و ترویج رفتارهای مددجویانه صورت می‌گیرد؛ اما در انیمه‌هایی که بزرگسالان را هدف قرار می‌دهد، خودکشی به‌شکل واقعی‌تر و واضح‌تری نشان داده شده و عوامل روانی و اجتماعی‌ای که فکر خودکشی یا فعل خودکشی را ایجاد می‌کند، به تصویر کشیده می‌شود. سازندگان انیمه‌ها، در خلال این نمایش‌ها، کارکردهای متعددی برای انیمه در نظر گرفته‌اند که مهم‌ترین آن حمایت اجتماعی است. این حمایت از طریق اشتراک‌گذاری تجربیات مخاطبان آن در فضای آنلاین یا با استفاده از فن‌آرت و فن‌فیکشن فراهم می‌شود. با این حال، نقش انیمه در پیشگیری از خودکشی، بدون بحث و مجادله نبوده است. یکی از استدلال‌های مخالف، این است که نمایش خودکشی در انیمه می‌تواند برای بینندگان آسیب‌پذیر، تحریک‌کننده یا مضر باشد. برخی از انیمه‌ها به این متهم شده‌اند که خودکشی را پر زرق‌وبرق یا رمانتیک می‌کنند و یا در پشتیبانی کافی از بینندگانی که ممکن است در بحران باشند، ناتوان‌اند. «صدای خاموش»، «رنگارنگ» و «نارنجی» سه انیمۀ مطرحی هستند که بینش‌های مهمی دربارۀ ماهیت پیچیده و چندوجهی خودکشی ارائه می‌دهند و پیام‌های ارزشمندی را در اهمیت شفقت، همدلی و ارتباط انسانی برای غلبه بر درد و کمک به افراد و یافتن امید و معنای زندگی به مخاطب انتقال می‌دهند.
«صدای خاموش» و بودیسم
در انیمۀ سینمایی صدای خاموش (2016)، خودکشی به‌مثابه تصمیمی شخصی به تصویر کشیده می‌شود. شخصیت اصلی، شویا، پس از آزار یک دختر ناشنوا به نام شوکو در مدرسۀ ابتدایی، با احساس گناه و نفرت از خود دست‌وپنجه نرم می‌کند. شویا در نوجوانی تصمیم می‌گیرد خودکشی کند تا بتواند کارهای گذشته‌اش را جبران کرده و از رنج گناه خود رها شود.
خودکشی در صدای خاموش، عملی خودخواهانه است که باعث آسیب‌دیدن اطرافیان می‌شود. شویا از طریق تعامل با شوکو و دیگر شخصیت‌ها یاد می‌گیرد که معنا و هدف زندگی خود را فراتر از اشتباهات گذشته و احساسات منفی‌اش بیابد. تلاش او برای تغییرِ خود و تن‌دادن به رنج بازگشت، پی‌رنگی از داستان بوداست. بودیسم، خودکشی را عملی منفی می‌داند که کارمای منفی ایجاد می‌کند و منجر به رنج در زندگی آینده می‌شود. همچنین آموزه‌های بودیسم، پیچیدگی رنج فردی و اهمیت شفقت و درک‌متقابل را در کمک به دیگران برای غلبه بر دردشان، به رسمیت می‌شناسد. صدای خاموش، این مضامین را از طریق تصویر ظریف و پیچیدۀ خود از خودکشی و سفرهای شفا و رستگاری شخصیت‌ها نشان می‌دهد.
«رنگارنگ» و شینتو
در انیمۀ سینمایی رنگارنگ (2010)، خودکشی به‌عنوان یک رویداد ویرانگر مطرح می‌شود که پیامدهای عمیقی برای فرد به دنبال دارد. این فیلم روحی را دنبال می‌کند که پس از خودکشی به او فرصتی دوباره برای زندگی داده می‌شود و او از طریق تعامل با خانواده و همکلاسی‌هایش می‌آموزد که ارزش زندگی و اهمیت ارتباط انسانی را درک کند. در شینتو نیز مانند بودیسم، خودکشی عموماً عملی ناپسند تلقی می‌شود که نه‌تنها برای فرد، بلکه برای خانواده و اجداد فرد هم شرم‌آور است. عملی که اغلب با انعطاف‌ناپذیری و کمبود پشتکار همراه است؛ درست همان ویژگی‌هایی که در شینتو ارزشمند است. شینتو همچنین بر اهمیت زندگی در هماهنگی با طبیعت و تشخیص به‌هم‌پیوستگی همه‌چیز تأکید می‌کند و این اعتقاد، همان چیزی است که با خودکشی در تضاد است. از این‌رو قهرمان رنگارنگ از طریق به‌تصویرکشیدن سفر روح برای کشف خود فرصتی می‌یابد تا از نو این روابط را هم کشف کند. به‌طور کلی رنگارنگ، خودکشی را به شیوه‌ای همدلانه ارائه می‌دهد تا اهمیت ارتباط انسانی و ارزش زندگی را برجسته کند. هرچند در این انیمه، خودکشی به‌عنوان رویدادی محنت‌بار به تصویر کشیده می‌شود، فیلم در نهایت پیامی از امید و رستگاری را ارائه می‌دهد که با آموزه‌های شینتو همسو است.
«نارنجی» و مسیحیت
اگرچه تصویر خودکشی در انیمۀ سریالیِ نارنجی (2016)، مستقیماً با مسیحیت مرتبط نیست، برخی مضامین آن مانند گناه، بخشش و رستگاری، در آموزه‌های مسیحی محل‌بحث قرار گرفته است. در داستان، کاکرو پس از خودکشی مادرش با احساس گناه دست‌وپنجه نرم می‌کند و این احساس گناه در نهایت باعث می‌شود که خودش هم به خودکشی فکر کند؛ اما محبت و حمایت دوستانش به او کمک می‌کند تا راهی برای رهایی از ناامیدی خود بیابد که می‌تواند پیامی از امید و رستگاری باشد. نامه‌هایی که شخصیت‌ها به گذشتۀ خود ارسال می‌کنند به‌مثابه نوعی اعتراف و توبه‌اند و این واقعیت را نشان می‌دهند که شخصیت‌ها به‌دنبال اصلاح اشتباهات گذشتۀ خود هستند؛ مثل جلوگیری از مرگ کاکرو. در مسیحیت نیز، توبه گام مهمی در جهت بخشش و آشتی با خدا تلقی می‌شود و از این جهت، این انیمه به آموزه‌های مسیحی شباهت دارد. همچنین در انیمۀ نارنجی، با تأکید بر صداقت، اعتراف به گناهان در نزد خدا و طلب بخشش از او، به‌عنوان راهی برای آرامش‌یافتن و رستگاری بازتاب داده شده است.