مطالعات میان‌رشته‌ای زیارت در غربِ معاصر و جای خالی الهیات
نگاهی به مقولۀ زیارت سکولار
حمیده امیریزدانی
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب، پژوهشگر الهیاتِ سفر و زیارت، نویسندۀ کتاب الهیات گردشگری
زیارت سکولار مفهومی است که در معنای عمومی به سفرها و بازدیدهایی اشاره می‌کند که انسان‌ها برای دیدن یا حضور در مکان‌های مذهبی، تاریخی، فرهنگی یا گردشگری مهم در سراسر جهان انجام می‌دهند. این نوع زیارت‌ها ممکن است به‌منظور تجربۀ واقعیت‌های مذهبی، شناخت فرهنگ‌های مختلف، کاوش تاریخی یا لذت‌بردن از طبیعت و مناظر زیبا انجام شود. در ادیان ابراهیمی مانند اسلام، مسیحیت و یهودیت، زیارت قدسی به‌معنای بازدید از مکان‌های مذهبی مقدس و مرتبط با تاریخ و اعتقادات دینی است. این بازدیدها معمولاً به‌منظور ارتباط مستقیم با خدا، تقویت ایمان، احیای آیین‌های مذهبی و جستجوی روحانیت انجام می‌شود. از این رو، تفاوت اصلی بین زیارت سکولار و زیارت قدسی در ادیان ابراهیمی در هدف و ماهیت آن‌ها قرار دارد. به‌عنوان مثال، فرض کنید یک فرد مسلمان به‌عنوان زیارت سکولار به شهر رم در ایتالیا سفر کند. او ممکن است به بازدید معابد باستانی یونان، کلیساهای معروف مسیحیت مانند بازیلیک سنت‌پیتر و تاریخی‌ترین معابد و موزه‌های شهر رم برود و از آن‌ها دیدن کند. این سفر می‌تواند به‌منظور شناخت فرهنگ و تاریخ این شهر باشد و در کنار آن، فرد مسلمان ممکن است در طبیعت زیبا و مناظر دیدنی شهر رم نیز لذت ببرد. اما زیارت قدسی در ادیان ابراهیمی به‌معنای بازدید از مکان‌های مقدس و مرتبط با تاریخ و اعتقادات دینی است. به‌عنوان مثال، مسلمانی به مکه سفر کرده و حج را انجام داده، به مسجدالنبی رسول‌الله(ص) در مدینه رفته یا به بیت‌المقدس در فلسطین سفر کرده و از مسجدالاقصی و مسجدالنبی بازدید داشته است. در این حالت، هدف اصلی سفر زیارت قدسی، ارتباط مستقیم با خدا، تقویت ایمان و احیای آیین‌های مذهبی است.
با توجه به رشد گستردۀ زیارت سکولار در غرب، سیر مطالعاتی زیارت هم دستخوش تغییراتی شده است. به‌طوری‌که در گذشته مطالعات زیارت بیشتر در چارچوب مذهبی و تاریخی بررسی می‌شد و به‌عنوان یک موضوع مطالعاتی، محدود به بررسی مجموعه‌ای از آموزه‌ها و عقاید پیرامونِ زیارت می‌شد. در این مطالعات، تمرکزِ بیشتر بر روی جنبه‌های مذهبی و معنوی زیارت بود و تأثیر آن بر افراد و جوامع بررسی می‌شد. اما در دوران معاصر، مطالعات زیارت به یک زمینۀ تحقیقاتیِ چندرشتهای تبدیل شده است. این مطالعات بیشتر ابعادِ اجتماعی، فرهنگی، جغرافیایی، روانشناختی، سیاسی و اقتصادیِ زیارت را در دوران معاصر بررسی می‌کند. برخلاف مطالعات گذشته، زیارت‌پژوهان در دوران معاصر به‌طور فعال از روش‌ها و تکنیک‌های مختلفی ازجمله روش‌های آماری، آنتروپولوژی، جامعه‌شناسی، جغرافیا، روانشناسی و تاریخ علمی بهره می‌جویند.
از تفاوت‌های عمدۀ مطالعات زیارت در غربِ معاصر، در مقایسه با گذشتۀ خود، تمرکز بر زیارت‌های سکولار یا غیرمذهبی است؛ درحالی‌که زیارت در گذشته بیشتر به‌عنوان یک فعالیت مذهبی در نظر گرفته می‌شد، امروزه مطالعات زیارت، زیارت‌هایی را بررسی می‌کند که خارج از زمینه‌های مذهبی قرار می‌گیرند. این زیارت‌ها ممکن است به‌عنوان سفرهای فرهنگی، تاریخی، طبیعت‌گردی یا حتی سفرهای شخصی و روحانی در نظر گرفته شوند. این تغییر در تمرکز، محققان را به بررسی موضوعاتی مانند ارتباط بین زیارت و گردشگری، تأثیر زیارت بر توسعۀ محله‌ها و جوامع محلی، و نقش زیارت در حفاظت از میراثِ فرهنگی و طبیعی سوق می‌دهد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که زیارت می‌تواند سهم قابل‌توجهی در جوامع و خرده‌جوامع داشته باشد. به‌عنوان مثال، زیارت می‌تواند به تقویتِ هویتِ جمعی، برجسته‌ساختن انسجامِ اجتماعی و ایجاد ارتباطات مستمر بین افراد و گروه‌ها کمک کند. همچنین، زیارت می‌تواند به ترویجِ تنوع فرهنگی و تبادل بینافرهنگی بینجامد. زیارت دارای این ظرفیت است که در مقام یک منبع درآمد و اشتغال محلی، عمل کند و به رشد اقتصادی و توسعۀ منطقه کمک کند. همچنین، زیارت می‌تواند در حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی نقش مهمی ایفا کند، زیرا اهمیت مکان‌های زیارتی سبب می‌شود بیش از پیش به حفظ و پاسداری از آن مکان‌ها توجه شود.
از همین رو، مطالعات زیارت در دوران معاصر به دیدگاه‌های چندرشتهای توجه می‌کند و به بررسی تأثیرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زیارت در جوامع مدرن می‌پردازد. این تحقیقات به ما کمک می‌کنند تا بهتر درک کنیم که زیارت چگونه می‌تواند به تعاملات فرهنگی، توسعۀ محلی و حفظ میراث فرهنگی و طبیعی منجر شود. از آن‌جا که زیارت به‌عنوان پدیدۀ مذهبی و فرهنگی، در قرون گذشته و در طول تمدن انسانی، نقش مهمی داشته است؛ در سال‌های اخیر، مطالعات زیارت به‌عنوان زمینۀ تحقیقات چندرشتهای به‌تدریج توجه محققان را از آنِ خود کرده است. در این بررسی، نگاهی کوتاه به موضوعات کلیدی و آثار برجسته در زمینۀ مطالعات زیارت ارائه می‌شود.
یکی از کتاب‌های مؤثر در این حوزه، مردم‌شناسیِ زیارت نوشتۀ ویکتوریا ای. اسمیت و ویلیام اچ. سواتوس جونیور(1992م.) است. این اثرِ کلاسیک در زمینۀ مطالعات مردم‌شناسیِ زیارت، نقش زیارت را در سنت‌های دینی مختلف و تأثیر آن را بر افراد و جوامع بررسی می‌کند. نویسندگانِ کتاب ضمن پرداختن به دیدگاه‌ها و روش‌های نظری مختلف در این زمینه، در صددند پویایی اجتماعی و فرهنگی را در جریان کنش زیارت ارائه دهند.
یکی دیگر از آثار مهم در این زمینه، تجربه زیارت در جامعه سکولار معاصر، نوشتۀ سایمون کولمن و جان اید(2004م.) است. تمرکز این کتاب بر کنشِ زیارت در جوامع سکولارِ معاصر، به‌ویژه اروپا است. نویسندگان در آن دلایل، تجربه‌ها و معانی مربوط به زیارت سکولار را بررسی می‌کنند و نوری بر طبیعتِ در حال تغییرِ زیارتِ خارج از زمینه‌های مذهبی می‌تابانند.
همچنین، میشائیل اشتوسبرگ (2008م.) در مقالۀ خود تحت عنوان «زیارت و گردشگری: همگرایی و اختلاف» بر نسبت میان زیارت و گردشگری تمرکز می‌کند. این اثر ضمن بیان جوانب همپوشانی و ویژگی‌های متمایز این دو پدیده، با بیان مصداقی تنش‌هایی که گردشگری برای ساحت زیارت در دهه‌های اخیر به وجود آورده، از تبدیل‌شدن مکان‌های زیارتی مذهبی به مقاصد گردشگری سخن می‌گوید و جریان عرفی‌سازیِ مکان‌های مقدس را برجسته می‌سازد.
مقالۀ دیگری که دراین‌باره قابل‌ذکر است، «زیارت به‌مثابه سفر معنوی: تجزیه و تحلیلی از مفهوم گردشگریِ معنوی» نوشتۀ ایان اس. مکینتاش(1997م.) است. مکینتاش در این مقاله با نظر به مفهوم گردشگریِ معنوی به پرسش‌هایی دربارۀ تجاری‌سازی و بالتبع کاهش تجربۀ معنوی در زیارت‌های معاصر پرداخته است.
علاوه بر این، «سفرهای مقدس: مردم شناسی زیارت» ویرایش آلن مورینیس(1992م.) مجموعه مقالاتی است که نگاه‌های گوناگون را دربارۀ زیارت از نویسندگان مشهور در یک جا گرد آورده است. این کتاب موضوعات مختلفی ازجمله بُعد تاریخی، روانشناختی و فرهنگی زیارت را در بر می‌گیرد و در جمع‌بندی به ارائۀ یک دیدگاه جامع از این حوزه می‌رسد.
رویکردهای میان‌رشته‌ای زیارت (2023م.) کتابی است که به‌تازگی از سوی انتشارات زیارت‌پژوهی منتشر شده است. در مقدمۀ این کتاب آمده است: «زیارت‌پژوهی به‌عنوان یک رشته تخصصی از دیرباز چندرشتهای بوده است و توجه زائران، پزشکان و دانشمندان دانشگاهی را به خود جلب نموده است». علی‌رغم ادبیات رو‌به‌رشد زیارت، شکافی مربوط به نشریات تک‌رشته‌ای وجود دارد که نشان‌دهندۀ تفاوت در درک مفاهیم مرتبط به زیارت و بالتبع روش‌های دانشگاهیان در نظریه‌پردازی است. بسیاری از نشریات دانشگاهی بر این فرض هستند که خواننده با روش‌های تحقیقی خاص و یا پارادایم‌های نظری آشنا است، در حالی که اغلب چنین نیست.
هدف جلد حاضر ارائۀ متنی اساسی برای درک رشته‌های مختلف است که به توسعۀ حوزۀ مطالعات زیارت کمک می‌کنند. از این طریق کتاب می‌کوشد فاصلۀ بین مطالعات تحصیلی دانشگاهی و نگاه جامعه را به مسئلۀ زیارت پر کند. برای این منظور، هر فصل در قالبی مشابه، سازماندهی شده است که شامل مروری بر رشتۀ تحصیلی، تاریخچۀ مختصر و مجموعه ای از پرسش‌ها است که در همان رشته بررسی می شود. با تکیه بر این پایه، فصول شامل بخشی از ادبیات معاصر مربوط به زیارت یا پدیده‌های زیارت‌گونه است. نویسندگان بیشتر دغدغۀ دیدگاه‌های نظری و روش‌شناختی دارند. در نهایت، نویسندگان برای تحقیق و بررسی‌های عمیق‌تر توصیه‌هایی را بیان می‌کنند. این جلد شامل فصل‌هایی از رشته‌هایی است که تا پیش از این دربارۀ پدیده‌های زیارتی مانند مدیریت دولتی، مطالعات اطلاعات و علوم انسانی دیجیتال ساکت بودند. دیگر رشته‌های مطرح‌شده در این مجلد عبارتند از: تاریخ قرون وسطی، مطالعات جنسیت، تاریخ پزشکی، مطالعات آیینی، مطالعات گردشگری، مطالعات محیط‌زیست، مطالعات جغرافیا، مطالعات روانشناسی، مطالعات اطلاعات و دست آخرمطالعات آنتروپولوژی.
نقدی که به این کتاب وارد است، جای خالی الهیات است. در نهایت شگفتی، در میان فصول مختلف این جلد که به سیزده رشتۀ مختلف در زمینۀ زیارت پرداخته شده، هیچ فصلی مختص به مطالعات الهیات ناظر به زیارت نیست. فارغ از این کتاب، با بررسی آثار دهه‌های اخیر در غرب، می‌توان به این نکته پی‌برد که در میان مطالعات زیارت در دوران معاصر به رویکرد الهیاتی کمتر توجه شده است. درحالی‌که دیدگاه‌های چندرشتهای بینش‌های باارزشی دربارۀ جوانب اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست‌محیطی زیارت به ارمغان آورده‌اند، در تحقیقات غربی‌ها، اغلب، از رویکرد و روش الهیاتی غفلت شده و یا این رویکرد کمتر نمایان شده است.
نقطه‌نظر الهی‌دانان و اخذ نگاه الهیاتی به زیارت ضروری است؛ زیرا الهی‌دانان با تبیین‌های خود، درکی عمیق از اهمیتِ معنوی و مذهبی زیارت فراهم می‌کنند، به‌خلاف جامعه‌شناسان، مردم‌شناسان و روانشناسان که بر ابعادِ عرفی زیارت ازجمله جنبه‌های فرهنگی، اجتماعی و روانی زیارت تأکید می‌کنند، رسالت متألهان بررسی ابعاد قدسیِ زیارت است. از این رو ایشان با پرداختن به باورها، آیین‌ها و عملکردها می‌کوشند به روشنگری دربارۀ انگیزه‌ها و تجربه‌های زائران دست یابند. الهیات با ارائۀ تفسیرهای کلامی خود و تعالیم مرتبط با زیارت در سنت‌های دینی مختلف، این پدیده را بررسی می‌کند.
درج دیدگاه‌های الهیات در زیارت‌پژوهیِ معاصر در دوران معاصر، امکان تجزیه و تحلیل جامع‌تری از این پدیده را فراهم می‌کند. این کار به بررسی تحولات معنوی و تأثیر زیارت بر تجربیات معنوی فردی کمک می‌کند. به‌علاوه، دیدگاه‌های الهی می‌توانند به برجسته‌سازی نقشِ زیارت در شکل‌گیری و حفظ هویت مذهبی و رابطه بین زیارت و عقاید الهی بینجامند.
با بذل توجه به نگاه الهیاتی در مطالعات زیارت در دوران معاصر، می‌توان به درک جامع‌تری از این پدیده دست یافت و همزمان با بُعد سکولارِ زیارت، از نگاه‌های این حوزه نیز غافل نماند. در ادامه آثار دو محقق معاصر مسلمان را مروری اجمالی می‌کنیم که در فضای بین‌المللی در حوزۀ الهیاتِ زیارت قلم می‌زنند.
ابراهیم موسی، محقق برجسته در زمینۀ مطالعات اسلامی است و به‌ویژه تحقیقات خود را به الهیاتِ حج معطوف کرده است. او در دانشکدۀ مطالعات اسلامی دانشگاه نوتردام تدریس می‌کند و آثار بسیاری را در زمینۀ بررسی ارتباط حج با معنویت اسلامی نگاشته است. در تحقیقات موسی، حج، به‌عنوان یک سفر قلبی و روحانی معرفی می‌شود و تأکید بر این است که حج از آن‌جا که فراتر از سفر جسمانی است، باید به‌عنوان فرصتی برای رشد شخصی و توسعۀ معنوی بازاندیشی و تعریف شود.
ضیاءالدین سردار نیز محقق و نویسندۀ سرشناس مسلمان پاکستانی‌بریتانیایی است که بسیاری از آثار خود را در زمینۀ اسلام و حج نگاشته است. وی در کتاب مکه: شهر مقدس اهمیت الهیات حج در اسلام را بررسی می‌کند. در این کتاب، او به بررسی ابعاد تاریخی، فرهنگی و معنوی مکه، شهر مقدس در اسلام و محل برگزاری حج، می‌پردازد. سردار در تحقیقات خود از اصول الهی حج و اهمیت آن در زندگی مسلمانان سخن می‌گوید. سردار ضمن بیان تعریفی کلیدی از مراسم و عملکردهای مرتبط با حج، به نقش این مراسم در ایمان اسلامی توجه کرده و معانی نمادین و ارتباط آن‌ها را با ایمان اسلامی بررسی می‌کند. مکه: شهر مقدس این امکان را به مخاطبان می‌دهد تا از منظر الهیات، حج اسلامی را درک و فهم کنند و علاوه بر جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی این مراسم باشکوه، به جنبه‌های الهیاتی و معنوی آن هم توجه کنند. کتاب ضیاءالدین سردار به درک عمیق‌تر نقشی که مکه در زندگی مسلمانان بازی می‌کند و تأثیر گستردۀ آن بر ایمان و عمل مسلمانان کمک می‌کند.
ابراهیم موسی و ضیاءالدین سردار به‌طور قابل‌توجهی در ترویج و توسعۀ مطالعات الهیاتی در خصوص حج و زیارت سهم داشته‌اند. آثار این دو محقق، الگوی خوبی برای تأمل دربارۀ رویکرد الهیاتی به حج است و می‌تواند الهام‌بخش آثار دیگر پژوهشگران باشد.
منابع:
1.Coleman, S., & Eade, J. (2004). The pilgrimage experience in contemporary secular society. Equinox Publishing.
2.Smith, V. E., & Swatos Jr., W. H. (1992). The anthropology of pilgrimage. Greenwood Press.
3.Stausberg, M. (2008). “Pilgrimage and tourism: Convergence and divergence”. Tourism Recreation Research, 33(3), 217-226.
4.Timothy R. Jensen. (2014). Secular Pilgrimage: Sacred Journeys and Religious Landscapes, Bloomsberry Publication.
5.McIntosh, I. S. (1997). “Pilgrimage as a spiritual journey: A critical analysis of the Concept of spiritual tourism”. Geo. Journal, 42(1), 51-61.
6.Morinis, A. (Ed.). (1992). Sacred journeys: The anthropology of pilgrimage. Greenwood Press.
7.Sardar, Z. (2014). Mecca: The sacred city. London: Bloomsbury Publishing.
8.Moosa, E. (2008). Ghazali and the poetics of pilgrimage: A comparative study of al-Ghazali and Ibn al-Farid.
9.Moosa, E. (Ed.). (2013). Pilgrimage: Islamic perspectives.
10.Warfield, H. A. (2023). Multidisciplinary perspectives on pilgrimage: Historical, current and future direction. Pilgrimage Studies, Series 1.