فروکاست امر قدسی به رفتار اقتصادی
بررسی انتقادی کتاب زیارت و بازار
سعید خدیوی
دکتری اقتصاد اسلامی و پژوهشگر اقتصاد زیارت، عضو هیئت علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی
علی‌رغم ظهور و توسعۀ گرایش و ادبیات حول مفهوم اقتصاد گردشگری در چند دهۀ گذشته، مطالب آکادمیک در خصوص اقتصاد زیارت و یا حتی نسبت اقتصاد و زیارت بسیار کم است. برای فهم چرایی این مسئله دلایل گوناگونی را می‌توان برشمرد؛ ازجمله نگاه تحویل‌گرایانۀ اقتصاددانان؛ که تفاوت چندانی بین سفرهای زیارتی و گردشگری قائل نیستند اما به نظر مهم‌ترین عامل، تضاد ذاتی‌ای است که بین اقتصاد و زیارت یا به بیان دقیق‌تر، امر دنیوی و اخروی از نگاه پژوهشگران وجود داشته است که مانع بررسی ارتباط و نسبت این دو پدیده از نگاه ایشان شده است. در این میان نوشتارها و کتاب‌های اندکی این موضوع را مورد چالش و بررسی قرار داده‌اند که از آن جمله می‌توان به کتاب ایان ریدر، با عنوان زیارت و بازار اشاره کرد.
ایان ریدر، پروفسور ممتاز دانشگاه منچستر انگلستان است و زمینه‌های اصلی تحقیقات او بر پویایی‌های مذهبی در جهان معاصر، با تمرکز ویژه بر ژاپن، زیارت و پیوندهای بین دین و خشونت است. او نویسندۀ کتاب‌ها، مقاله‌ها و مطالب متعددی است و مهم‌ترین کار او در حوزۀ زیارت، نوشتن مدخل زیارت در مجموعۀ مختصر‌ومفید آکسفورد یا همان مقدمۀ بسیار کوتاه است. وی در کتاب زیارت و بازار، نسبت امر قدسی و امر دنیوی را از منظر خود بررسی می کند. شاید مهم‌ترین ادعای او پیوند امر قدسی و امر دنیوی و یا به بیان بهتر، تأثیرپذیری بسیار زیاد زیارت از اقتصاد و بازار، نه‌تنها در دوران معاصر بلکه در طول تاریخ است. وی به‌صراحت در فصول ابتدایی کتاب بیان می‌کند: «تفکیک‌ناپذیری امر مقدس و بازار، و دنیوی و مقدس، چیزی است که در کار قبلی دربارۀ آن بحث کرده‌ام، و در اینجا موضوعاتی را که در کتاب قبلی که با جورج تانابه تألیف شده بود، توسعه می‌دهم». وی به‌صورت مستقیم اشاره می‌کند: «هدف اصلی این کتاب، به‌چالش‌کشیدن گرایش در مطالعات زیارت برای به‌تصویر‌کشیدن پویایی بازار به‌عنوان بخش جدا از طبیعت “واقعی” و مقدس زیارت است.»
این کتاب اولین‌بار در سال ۲۰۱۴میلادی توسط انتشارات راوتلج چاپ شده و در حقیقت یکی از کتاب‌های مجموعۀ مطالعات انتشارات راوتلج در دین، سفر و گردشگری است. ریدر برای هشت فصل این کتاب که مدعای فوق را بررسی می‌کنند، عناوین جذاب و تا حدودی عجیب انتخاب کرده است؛ از آن جمله فصل اول که در حقیقت مقدمۀ بحث است و به عناصر اصلی و چارچوب کتاب می‌پردازد. این فصل با عنوان «زیارت در فروشگاه های بزرگ و مراکز خرید فرودگاه: مدرنیته، تجارت و بازار» نام‌گذاری شده است. به همین ترتیب فصل دوم با عنوان «قوها، دریاچه‌ها و سازه‌های مقدس» به این موضوع اشاره می‌کند که زائران به‌دنبال مکان‌ها و فضاهای متناسب با تصورات و نیازهایشان از زیارت حرکت می‌کنند؛ همچون پرواز قوها به سمت دریاچه‌ها.
نویسنده در فصول بعدی کتاب نیز به همین ترتیب به موضوعات مختلفی برای اثبات مدعای اصلی خود پرداخته است. وی همان‌گونه که بیان شد، دلیل موفقیت امر زیارت را در منافع اقتصادی گروه‌های ذی‌نفع که حتی از جوامع سکولار هستند می‌داند. در حقیقت وی معتقد است اگرچه در گام اول، زیارت، امری قدسی است؛ اما توسعه و ترویج زیارت، مدیون بازارها و منافع اقتصادی وابسته به امر زیارت است. هرچند اغلب استنادهای وی مربوط به دوران معاصر است؛ وی معتقد است که این مسئله از دوران‌های گذشته وجود داشته است، تا آنجا که بیان می‌کند:
مطالعات آکادمیکی که نشان داده است چگونه چنین مفاهیمی از خلوص گذشته و فساد مدرن اشاره دارند بیش از حد ساده‌سازی شده است، زیرا شکایت از نفوذ نیروهای بازار و تأثیر آنها در بسیاری از گزارش‌های تاریخی از حساب‌های زیارتی مشهود است. جودیت آدلر (2002: 27) توجه را به شکایات مطرح‌شده در مورد وجود بازارها در اطراف اماکن زیارتی مسیحیان در دوره قرن چهارم تا هفتم میلادی و فساد مشهود در آنها جلب می‌کند، چنین شکایاتی نشان می‌دهد که درهم‌تنیدگی تجارت و زیارت از زمان‌های دور موضوعی تکراری بوده و همچنین انتقادات زیادی را برانگیخته است. با این حال، این درهم‌تنیدگی در مطالعات آکادمیک زیارت به اندازه‌ای که ممکن است مورد ارزیابی قرار نگرفته است.
بررسی و نقد کامل کتاب بازار و زیارت شاید در این مجال نگنجد اما شاید آنچه را که وی به‌عنوان مدعای اصلی مطرح می‌کند، بتوان موشکافی بیشتری کرد. بدین منظور باید ابتدا مفهوم بازار را مشخص کرد چراکه از بازار گاهی مراد، معنای موسّع آن است و هرگونه مبادله را شامل می‌شود. در این معنی حتی عبادات و فعالیت‌های معنوی را هم می‌توان به یک معنا با منطق بازار تحلیل کرد چراکه به یک معنا، مبادله در برابر پاداش اخروی و بهشتی است.
در این کتاب این معنا از بازار کمتر استفاده شده است؛ بلکه بازار به معنی بازار تجاری به‌منظور بهره‌مندی از منافع مادی از امر زیارت بیشتر مدنظر بوده است. نویسنده همان‌گونه که بیان شد ظهور گستردۀ بازارهای تجاری در گرد مکان‌های زیارتی را شاهدی جدی بر مدعای خود می‌داند و معتقد است که توسعه و گسترش یک مکان زیارتی و توجه بیش از سایر مکان‌های زیارتی به آن، در طول زمان، وابسته به منافع مادی گروه‌های ذی‌نفع بوده است. وی بهطور مشخص تصریح می‌کند:
من فکر نمی‌کنم پیدایش، محبوبیت و پایداری اماکن زیارتی را بهطور کلی تنها با تمرکز بر مفاهیمی از تقدس خاص، وقایع معجزه‌آسا و مواردی از این دست توضیح دهم. مخصوصاً با فاصله‌گرفتن چنین رویدادها و مکان‌هایی از دنیای مادی بازار.
شاید در یک نظر وقتی به رشد و گسترش مکان‌های زیارتی در خاورمیانه و بهطور مشخص در ایران نگاه کنیم نقش بازارهای شکل‌گرفته در پیرامون اماکن مقدس و حرم‌های مطهر غیر‌قابل‌چشم‌پوشی باشد. تقریباً در نزدیکی اغلب مکان‌های زیارتی بازارهای تجاری فراوانی گسترش پیدا کرده است. حرم امام رضا(ع) در شهر مشهد حتی از این هم فراتر رفته و به‌دلیل قرارگیری در مسیر جاده ابریشم، به مکانی برای تجارت و دادوستد تبدیل شده است.
با این حال در نقد این رویکرد تنها ذکر این نکته کفایت می‌کند که نویسنده در برخورد با رشد و گسترش پدیدۀ زیارت، و یا به بیان نویسنده، موفقیت یک مکان زیارتی در برابر رقبای خود، از نقش موقوفات و نذورات در گسترش و توسعۀ امر زیارت غفلت نموده است. ذکر این نکته ضروری است که افزایش موقوفات و نذورات یک مکان زیارتی نیز رابطۀ مستقیمی با میزان کرامات و معجزات مشاهده‌شده توسط مخاطبان دارد.
به بیان دقیق‌تر، برخلاف نظر نویسنده، نه‌تنها پیدایش، بلکه رشد و توسعۀ مکان‌های زیارتی رابطۀ مستقیم و بلاواسطه‌ای با کرامات، معجزات، شفایافتگان و بسیاری امور قدسی دیگر دارد. مقایسۀ سادۀ حجم موقوفات مربوط به آستان قدس رضوی که بهطور تخمینی در حدود ۱۰۰ میلیارد دلار است، در برابر بازارهای پیرامون مضجع شریف امام رضا(ع) نشان‌دهندۀ تفاوت فاحش نقش موقوفات و نذورات در توسعۀ امر زیارت، حداقل در این خطه است.
اگرچه این مهم در سایر اماکن زیارتی در اقصا نقاط جهان نیز صادق است؛ در جهان تشیع نقش وقف در گسترش و ماندگاری زیارت بی‌بدیل است. این مهم بهطور مفصل توسط ابوالفضل حسن‌آبادی در کتاب نقش وقف در توسعه زیارت تبیین شده است.
با این حال به نظر می‌رسد نویسنده موضوع زیارت را از پنجره‌ای بررسی کرده است که تاکنون از آن غفلت شده است و این مسئله می‌تواند شروع خوبی باشد. اما برای ادامه به نظر می‌رسد آنچه در تبیین رابطۀ اقتصاد و زیارت اهمیت بیشتری دارد بیش از فروکاست امر قدسی و رفتار معنوی به مسائل مادی و اقتصادی؛ که نویسنده تلاش کرده است به آن بپردازد، باید رفتار اقتصادی زائران تحلیل و بررسی شود چراکه به نظر می‌رسد در مقایسه با گردشگران، می‌توان تفاوت‌هایی کلیدی در این رفتار مشاهده کرد. امروزه شاید به‌عنوان یکی از موارد عمیق و کامل زیارت، بخشی از این رفتار اقتصادی متفاوت را بتوان در زیارت اربعین مشاهده نمود.
منابع:
1. Ian Reader (2015), Pilgrimage in the Marketplace, Routledge.
پی‌نوشت
Ian Reader, Pilgrimage in the Marketplace, Routledge,2015,11.
اناکولار Anna Collar در کتاب زیارت و اقتصاد بیشتر این معنی از بازار را مراد کرده است.
Ian Reader, Pilgrimage in the Marketplace, Routledge,2015,27.
شناخت مسئله از نامسئله، متفکران را به سان دوگان طلا و بدل به خود مشغول ساخته، چرا که مسئلۀ تفکر و دغدغۀ انسان و جامعه، برابر با جایگاه و سرنوشت اوست. بگو به چه فکر می‌کنی تا بگویم چیستی!
در میان مسائل انسان امروز شاید کمتر مسئله‌ای به اهمیت سعادت و خوش‌بختی و نحوۀ رسیدن به آن باشد و در برابر نامسئله‌ها هنوز رازگونه اعماقش ناپیداست. دولت و سعادت چارچوبی است اندیشه‌ای و مسئله‌مند به درازای تاریخ. آنجا که انسان به مثلث خوش‌بختی و فرحناکی، مدنیت و دولت، بی غایتی و ناتمامی دنیا در آخرت، می‌اندیشد و در پی جمع بین این سه تقلا کرده و انواع اندیشه را به میان آورده است.حیرت‌انگیزی ماجرای انسان امروز، نادیده‌انگاری و حذف انتزاعی اضلاع مثلث یاد شده است. هرج و مرج سازی زندگی اگرچه پروژۀ برخی جریانات است، اما هنوز برای مکاتب جدی و اصیل انسانی، این سه، مسئله است. در پروندۀ پیش رو به این مسئلۀ قدیمی اما همچنان زنده و روی میز پرداخته‌ایم. دالان فکر انسان را پیموده‌ایم و خود را به کتاب و سنت سپرده‌ایم. برخی مکاتب فکری که هنوز به این مسئلۀ حیاتی می‌اندیشند را مرور و آنجا که فرصتی دست داده نقد کرده‌ایم. سعادت را به ویژه از منظر دو دولت مدرن و اسلامی بازخوانی و به بنیان‌ها و چالش‌های نظری آن پرداخته‌ایم. برخی از متفکران را سوژه و همپای آنان مراتب اندیشه‌شان را اندیشیدیم. دولت و سعادت در اتوپیای ترکی، آخرین گذرگاهی بود که از آن عبور کردیم.