تصاویری از کشور کلمات
مروری بر زندگی و آثار چند هنرمند فلسطینی
با طوفان‌الاقصی، منازعۀ نیروهای مقاومت فلسطین و اشغالگران صهیونیست وارد فاز جدیدی شده است و محال است که شرایط فلسطین به پیش از 7 اکتبر 2023 بازگردد. در این میان، هنر فلسطین هم بازتابنده و هم شکل‌دهندۀ مبارزات فلسطین بوده و همواره نقش تاریخی خود را برای انقلابی نگاه‌داشتن وضعیت فلسطین ایفا کرده است. ازاین‌رو شناخت میراث فرهنگی غنی مردم فلسطین، از جمله هنر و هنرمندان آن‌ها، مهم است. هنرمندان فلسطینی سهم قابل‌توجهی در دنیای هنر داشته‌اند و ما در این مقاله به بررسی آثار هشت هنرمند فلسطینی و مشارکت آن‌ها در دنیای هنر خواهیم پرداخت. این هنرمندان با وجود چالش‌هایی که با آن روبه‌رو هستند همچنان به خلق آثار قدرتمند و قابل‌تأمل خود ادامه می‌دهند و با هنر خود مقاومت و خلاقیت روح انسانی و اهمیت بیان فرهنگی در مواقع بحران را به یاد می‌آورند.
حامد میرزایی
کارشناس انیمیشن و دانشجوی دکتری هنرهای اسلامی
1. نبیل عنانی
نبیل عنانی، از چهره‌های برجستۀ جنبش هنر معاصر فلسطین، عمری را صرف کشف ماهیت میهن خود از طریق آثار هنری خاطره‌انگیزش کرده است. تجربیات اولیۀ عنانی، که در سال 1943 در لطرون فلسطین به دنیا آمد، عمیقاً با «نکبت» سال 1948 شکل گرفت، دوره‌ای که با تخریب شهرها و روستاهای فلسطین همراه بود. این پس‌زمینۀ تاریخی او را به کاوش مضامین هویت و میراث فلسطینی در آثارش سوق داد.
استعداد هنری عنانی از طریق آموزش رسمی شکوفا شد. عنانی با تحصیل در رشتۀ هنرهای زیبا در دانشگاه اسکندریۀ مصر در سال 1969 از آنجا فارغ‌التحصیل شد و سال 1989 مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشتۀ باستان‌شناسی اسلامی در دانشگاه قدس اورشلیم گرفت. او به هنر محلی کمک کرد و انجمن هنری فلسطین را در سال 1975 و مرکز هنری الواسطی را در سال 1993 تأسیس کرد. تعهد او به ترویج هنر فلسطین همچنین منجر به تأسیس اولین آکادمی بین‌المللی هنرهای زیبا در فلسطین شد.
هنر عنانی به‌عنوان بیانی قدرتمند از هویت جمعی فلسطینی عمل می‌کند که اغلب با سانسور مقامات اسرائیلی روبه‌روست. اثر نمادین او، «شمایل فلسطینی» (2010)، نمادی از قدرت و مقاومت مردم فلسطین است. این نقاشی زنی درشت‌اندام را با لباس گلدوزی‌شده از رنگ‌های سبز، قرمز و صورتی به تصویر می‌کشد که اورشلیم را بر بازوی خود حمل می‌کند، انگور در دست دارد و روستاییان را در سراسر لباس خود جا داده است.
ویژگی متمایز سبک هنری عنانی استفاده از مواد محلی، از جمله چرم، کاه، رنگ‌های طبیعی و چوب، است. این کار سطوح بافتی را به وجود می‌آورد که به آثار او روح می‌بخشد. مناظر او که هم از حافظه و هم از تخیل الهام گرفته شده است سرزمین آرام فلسطین را به تصویر می‌کشد که از اشغال و شهرک‌سازی به دور است و چشم‌اندازی از امید ارائه می‌دهد.
عنانی در آخرین نمایشگاه انفرادی خود به نام «سرزمین و من»، که در گالری کریستین هلیاردۀ لندن در آوریل 2023 برگزار شد، ارتباط عمیق خود با سرزمین مادری‌اش را به نمایش گذاشت. او از طریق تصاویر هندسی پرجنب‌وجوش تپه‌های غلتان و درختان بومی زیتون چشم‌انداز خارق‌العاده‌ای از فلسطین ارائه کرد و نقوش فولکلور و رنگ‌های پرچم فلسطین را در هم آمیخت تا بر هویت ملت تأکید کند.
امروز، نبیل عنانی به خلق آثار هنری در کنار همسرش در رام‌الله ادامه می‌دهد. نقاشی‌های او به سراسر جهان سفر کرده‌اند و دیوارهای گالری‌ها را از نیویورک تا توکیو تزئین کرده‌اند و روح پایدار مردم فلسطین و ندای آزادی ملی را به جهانیان یادآوری می‌کنند.
2. شیرین ضمرة
شیرین ضمرة، هنرمند فلسطینی-آمریکایی، جایگاه خود در دنیای هنر را با خلاقیت‌های عمیق و تأثیرگذار خود به دست آورده که حول موضوعات عدالت اجتماعی متمرکز شده است. هنر او اغلب به‌عنوان بازتابی تکان‌دهنده از «آنچه واقعاً در جهان اهمیت دارد» توصیف می‌شود و جوهر تجربۀ انسانی را به تصویر می‌کشد.
مسیر هنری ضمرة در دورۀ پرتلاطم عرب-آمریکایی‌ها در شیکاگوی پس از 11 سپتامبر آغاز شد، جایی که او آرامش و الهام را در میراث فلسطینی خود یافت. آثار ضمرة تحت‌تأثیر هنرمند نامدار فلسطینی، اسماعیل شموط، قرار دارند و به صدایی برای ستمدیدگان تبدیل شده‌اند تا مبارزات و رؤیاهای آن‌ها را دنبال کنند. یکی از قطعات برجستۀ او در نمایشگاه «عدالت، تاوان، لغو: برای زندگی سیاهان» در شیکاگو به نمایش گذاشته شد که پرتره‌ای از احمد آربری بود و به جنبش «جان سیاه‌پوستان مهم است» ادای احترام می‌کرد. او در توضیح آخرین اثر هنری خود در صفحۀ اینستاگرامش، که یک روز پس از عملیات طوفان‌الاقصی بارگذاری شده، روایت‌های تحریف‌شده دربارۀ مقاومت فلسطین را بی‌اعتبار می‌داند و از پاسخ مردم فلسطین به دهه‌ها ستمگری صهیونیست‌ها دفاع می‌کند. او با تأکید بر روحیۀ مثال‌زدنی مردم غزه، که با وجود 15 سال محاصره همچنان مقاومت می‌کنند، می‌نویسد که آزادی فلسطین حقیقتی انکارناپذیر است. چیزی که ضمرة را متمایز می‌کند مشارکت فعال او در کمپین‌های عدالت اجتماعی است. هنر او دارای نمادگرایی عمیقی است که اغلب از چشمان بسته برای نمایش درون‌نگری استفاده می‌کند و اهمیت خودشناسی را برای ایجاد تغییرات شخصی و اجتماعی یادآور می‌شود.
3. جمانة إميل عبّود
جمانة إميل عبّود، هنرمند فلسطینی مقیم اورشلیم، چهرۀ سرشناسی در صحنۀ هنر معاصر است. فعالیت‌های هنری متنوع او شامل طراحی، آثار ویدئویی، اجرا، ساخت اشیا و کلمات است که مسیر او را به سمت کاوش در مضامین داستان‌سرایی، آب، حقوق بومی و سرکوب فرهنگی هدایت می‌کند. عبّود، بدون تکیه بر تصاویر نوستالژیک، در فولکلور و افسانه‌های فلسطینی جست‌وجو می‌کند و روایتی به دست می‌دهد که مفاهیم اشتیاق، تعلق و جدایی را در بافت فلسطینی نشان می‌دهد.
«خارج از سایه‌های 3» یک اجرای سمعی و بصری مسحورکننده است که جوهر مکان‌ها را از طریق داستان‌های عامیانه و تاریخ شفاهی فلسطینی آشکار می‌کند. این اثر، با همکاری عیسی فریج، موسیقی، اشعار و نقاشی‌ها را با هم ترکیب می‌کند تا ارتباط عمیق هنرمند را با مکان‌های مهم فلسطین تداعی کند. این اجرا به مکان‌های خالی از سکنه، آداب‌ورسوم عامیانه و مکان‌های سحرآمیز می‌پردازد و مضامین حافظه، ازدست‌دادن و انعطاف‌پذیری را برجسته می‌کند. داستان‌سرایی استادانۀ عبّود از مرزها فراتر می‌رود و کاوشی عمیق در میراث و هویت فلسطینی ارائه می‌دهد.
در سال 2018، عبود در بیست‌ویکمین دوسالانۀ سیدنی شرکت کرد و مجموعه‌ای از طراحی‌ها و نقاشی‌های درهم‌آمیختۀ او در کانون توجه قرار گرفت. این آثار هنری که خلقشان در سال 2009 آغاز شده بود شاهدی بر تحقیق گستردۀ او در زمینۀ فولکلور، منظره و فرم انسانی فلسطین است. تحقیقات عبّود به نقش قدرتمند افسانه‌های عامیانه، به‌ویژه برای افرادی که در معرض تضاد و تعارض قرار گرفته‌اند، می‌پردازد. مسیر هنری عبود شامل افتخارات و نمایشگاه‌های متعددی است، از جمله شرکت در دوسالانۀ هنرمندان جوان اروپا و مدیترانه در رم (1999) و هفتمین دوسالانۀ بین‌المللی شارجه در امارات متحدۀ عربی (2005).
4. ملاک مطر
ملاک مطر، هنرمند فلسطینی اهل غزه، به‌عنوان صدایی قدرتمند در دنیای هنر ظاهر شده و آثار او عمیقاً تحت‌تأثیر محیط پرتلاطم سرزمینش قرار گرفته است. ملاک، که در میان حملات اسرائیل بزرگ شد و شاهد تخریب محلۀ خود در 14سالگی در طی بمباران غزه در سال 2014 بود، راه مبارزه را در هنر یافت. نقاشی‌های او که با چهره‌های بیانگر، فیگورها و فرم‌های انتزاعی مشخص می‌شود شاهدی تکان‌دهنده از مبارزات زنان در فلسطین معاصر است.
ملاک با احساس نیاز عمیق به انتقال احساساتش مسیر هنری خود را در نوجوانی آغاز کرد و ترس و وحشت خود را به آثارش انتقال داد. آثار هنری او صمیمی و چندلایه‌اند و مقاومت و قدرت زنان فلسطینی را در میان ناملایمات به تصویر می‌کشند. ملاک با نمایش آثارش در هشتاد کشور جهان شهرت بین‌المللی پیدا کرده است.
او در تابلوِ چهره‌نگاری تلخ خود رزان النجار، پرستار جوان و شجاع فلسطینی، را تصویر می‌کند که نمادی از مقاومت تزلزل‌ناپذیر مردمش است. اثر ملاک نشان‌دهندۀ فداکاری رزان برای کمک به دیگران علی‌رغم تهدیدهای مداوم است. مرگ غم‌انگیز رزان به دست یک تک‌تیرانداز اسرائیلی به یادبود قدرتمندی از مبارزات فلسطینی‌ها تبدیل می‌شود. ملاک که عمیقاً تحت‌تأثیر داستان رزان قرار گرفته است درد او را به هنر خود منتقل می‌کند و تضمین می‌کند که میراث رزان و مبارزۀ فلسطینی‌ها در آثار او جاودانه شود. ملاک در سال 2022 نمایشگاه‌ها و تور-گفت‌وگوهای قابل‌توجهی را در ایتالیا آغاز کرد، جایی که آثار خود را در مکان‌های معتبری مانند موزۀ شهر ریمینی و خانۀ بین‌المللی زنان در رم به نمایش گذاشت. سخنرانی تأمل‌برانگیز او در مورد هنر و عدالت اجتماعی، در مؤسسات مشهوری مانند مدرسۀ هنر ییل و دانشگاه ایالتی کارولینای جنوبی در آمریکا و همچنین دانشگاه پونتیفیکال بولیواریان در کلمبیا، تلاقی هنر و کنشگری را در عمل نشان داد. تابلوهای او در نمایشگاه «هنر تحت محاصره» در ساختمان ریبورن واشینگتن دی‌سی و در کنار دیگر هنرمندان غزه به نمایش درآمد. آثار او همچنین در نشریاتی مانند جی‌کیو میدل ایست1 و تی‌آرتی ورلد2 به نمایش گذاشته شده و پیام او را به مخاطبان گسترده‌تری رسانده است. نقاشی‌های ملاک مورد تحسین مجموعه‌داران سراسر جهان، هم در کشورهای عرب و هم در نیمکرۀ غربی، قرار گرفته است که بر طنین جهانی هنر او تأکید دارد.
5. املی جاسر
املی جاسر به‌عنوان صدایی قدرتمند در هنر معاصر ظاهر می‌شود و از هنر خود برای روشن‌کردن لایه‌های پیچیدۀ هویت، آزادی و تاریخ خاموش فلسطین استفاده می‌کند. جاسر با آثار نوآورانه و سیاسی خود مرزها را به چالش می‌کشد و خطوط بین هنر و واقعیت را محو می‌کند. یکی از برجسته‌ترین آثار او، «از کجا آمده‌ایم»، کاوشی تکان‌دهنده در مبارزات فلسطینی و به‌ویژه مضمون «ازدست‌دادن میهن» است. او از هنر خود برای تحقق‌بخشیدن به خواسته‌های فلسطینی‌هایی استفاده کرد که امکانی برای عبور آزادانه از مرزهای اسرائیل و کرانۀ باختری را نداشتند.
هنر جاسر عمیقاً به پیچیدگی‌های زندگی فلسطینی‌ها می‌پردازد و یادآور احساسات شاعر مشهور فلسطین، محمود درویش، است، کسی که فلسطین را «کشور کلمات» می‌دانست. اما کار جاسر هرگز بدون جنجال نبوده است. آثار سیاسی تحریک‌آمیز او انتقادهایی را برانگیخته است، به‌ویژه از سوی کسانی که هنر او را کیفرخواستی علیه اسرائیل می‌دانند. علی‌رغم این جنجال‌ها، جاسر به دلیل مهارت هنری خود شناخته شده است. در سال 2007، او جایزۀ شیر طلایی دوسالانۀ ونیز را برای چیدمان «مادۀ خام برای یک فیلم» دریافت کرد. این چیدمان حول محور زندگی نویسندۀ فلسطینی، وائل زعیتر، بود که به طرز غم‌انگیزی به سال 1972 در رم ایتالیا توسط عوامل موساد ترور شد.
«یادبود 418 روستای فلسطین که در سال 1948 توسط اسرائیل ویران، خالی از سکنه و اشغال شدند» (2001) اثر هنری تکان‌دهنده‌ای است که از یک پروژۀ اجتماعی در نیویورک متولد شده است. جاسر در استودیوِ خود چادری برای پناهجویان برپا کرد و نام 418 روستای فلسطینی ازدست‌رفته را با کمک بیش از 140 شرکت‌کننده بر روی آن چاپ کرد. این پروژه داستان‌های مشترک و خاطرۀ جمعی را پاس می‌دارد و وحدت را تقویت می‌کند. کار جاسر همراه با سیاهۀ ثبت‌شده بر آنْ خاطرۀ این روستاها را حفظ می‌کند.
تعهد جاسر به سرزمین مادری‌اش -فراتر از این تلاش‌های هنری- از طریق هم‌بنیان‌گذاری مرکز «دار یوسف نصری جاسر برای هنر و پژوهش» در بیت‌لحم اثبات می‌شود. علی‌رغم مواجهه با ناملایمات، از جمله آسیبی که نیروهای اسرائیلی ر سال 2021 به این مرکز وارد کردند، جاسر همچنان دلسرد نشده و از هنر خود برای تقویت مبارزات فلسطینی‌ها برای به‌رسمیت‌شناخته‌شدن و آزادی استفاده می‌کند.
6. خالد حورانی
خالد حورانی هنرمند، نمایشگاه‌گردان و نویسندۀ فلسطینی است که به دلیل مشارکت‌هایش در توسعۀ هنر معاصر فلسطین شناخته شده است. فعالیت هنری او شامل نقاشی، مجسمه‌سازی، نویسندگی و هنر مفهومی است. آثار او اغلب واکنشی هستند به جنبه‌های سورئال و کمیک زندگی روزمره در فلسطین اشغالی. او همچنین به خاطر احیای سنت‌های دیرینۀ گلدوزی در نقاشی‌ها و چاپ‌هایی که شامل الگوهای نمادین است شهرت دارد. حورانی چندین نمایشگاه را در فلسطین و خارج از کشور سرپرستی و سازماندهی کرده است. او مبتکر پروژۀ پیکاسو در فلسطین در سال 2011 بود که هدف آن اتصال جهان هنر مدرن و معاصر با واقعیت‌های بی‌ثبات فلسطین بود.
این پروژه با همکاری آکادمی بین‌المللی هنر فلسطین و موزۀ وان آبه در آیندهوون هلند برپا شد. در این پروژه یکی از نقاشی‌های پابلو پیکاسو با عنوان «نیم‌تنۀ زن» (1943) به رام‌الله انتقال یافت و به مدت سه هفته به نمایش گذاشته شد. این پروژه بیش از دو سال در حال انجام بود و شامل تحقیقات و مذاکرات گسترده در زمینه‌های حقوقی، هنری و اداری می‌شد. حورانی روند انتقال این اثر به کرانۀ باختری و همچنین تأثیر کلی پروژه را در فیلمی که با همکاری رشيد مشهراوي ساخت، مستند کرد. این پروژه سؤالاتی را در مورد به‌رسمیت‌شناختن فلسطین به‌عنوان یک کشور مستقل مطرح کرد و مکانیزم اشغال مداوم اسرائیل را آشکار ساخت. این پروژه موفقیت‌آمیز بود و بسیاری از هنرمندان جوان فلسطینی را برانگیخت تا به هنر معاصر روی آورند.
آثار هنری خالد حورانی متنوع است و شامل نقاشی، چاپ، مجسمه و چیدمان است. آثار او اغلب منعکس‌کنندۀ محدودیت‌های اجتماعی و سیاسی تحمیل‌شده بر جامعۀ فلسطین است. نقاشی‌های او نقش ویژه‌ای در گسترۀ وسیع آثار هنری او بازی می‌کنند. تولید آثار چندرسانه‌ای ماهیت جمعی دارند و حورانی از مهارت‌های صنعتگران بهره می‌برد یا با گروه‌های ویژۀ هنرمندان، موزه‌داران و شهروندان محلی کار می‌کند. آثار او بخشی از مجموعه‌های موزه وان آبه (آیندهوون، هلند)، بنیاد هنری بارجیل (شارجه، امارات)، موزۀ گوگنهایم (ابوظبی، امارات)، دارة الفنون (عمان، اردن)، بنیاد هنر دلول (بیروت، لبنان)، موزۀ دانشگاه بیرزیت (بیرزیت، فلسطین)، موزۀ هنر موری (توکیو، ژاپن) و موزۀ فلسطین (بیرزیت، فلسطین) است.
7. سلیمان منصور
سلیمان منصور، متولد 1947 در بیرزیت، احتمالاً شناخته‌شده‌ترین هنرمند فلسطینی در ایران است. آثار او که از دهۀ 1970 تا امروز را در بر می‌گیرد منبع الهام و افتخار برای فلسطینیان سراسر جهان است. هنر منصور اغلب زندگی و مقاومت فلسطینی‌ها در برابر اشغالگری اسرائیل را به تصویر می‌کشد و از رنگ و تصاویر برای نمایش فرهنگ و تاریخ فلسطین استفاده می‌کند.
ویژگی آثار منصور عناصر نمادین و فیگوراتیو آن است که واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی زندگی فلسطینیان تحت اشغال اسرائیل را به تصویر می‌کشد. نقاشی‌های او اغلب بر موضوعات اصلی هویت فلسطینی تمرکز می‌کنند: اورشلیم، زنان فلسطینی و مناظری که اغلب به شکل درختان زیتون، صحنه‌های برداشت محصول و چیدن پرتقال و همچنین روستاهای فلسطینی به تصویر کشیده می‌شوند.
یکی از جدیدترین آثار او، «رهایی»، ورزشکاری را به تصویر می‌کشد که تلاش می‌کند تا دیوار اشغالی را با نیزه‌اش پشتِ‌سر بگذارد. این نمادی از عزم تزلزل‌ناپذیر مردم فلسطین در مواجهه با اشغال بی‌امان نظامی است. اثر اخیر دیگری به نام «از نهر تا بحر» زنی را به تصویر می‌کشد که یک درخت ترکیبی پرتقال و زیتون را در آغوش می‌گیرد و آگاهی را در مورد وضعیت کنونی فلسطینی‌ها افزایش می‌دهد.
هنر منصور نه‌تنها نوعی مقاومت، بلکه وسیله‌ای برای حفظ و ترویج هویت فلسطینی است. او اغلب در آثار خود از استعاره‌هایی همچون تصویر درختان پرتقال استفاده می‌کند که نمایانگر سرزمین گمشده در ایام «نکبت» است، و زنانی با لباس‌های گلدوزی‌شدۀ سنتی که نشان‌دهندۀ فلسطین انقلابی است.
آثار منصور در نمایشگاه‌های ملی و بین‌المللی، از جمله نمایشگاه افتتاحیه در مؤسسۀ جهان عرب در پاریس (1987)، نمایشگاه «اشغال و مقاومت» در موزۀ آدر نیویورک (1990) و دوسالانۀ شارجه (1995)، به نمایش درآمده است. آثار او همچنین در چندین نمایشگاه گروهی به نمایش درآمده است.
منصور علاوه‌بر آفرینش آثار هنری وقت خود را به آموزش هنرمندان و دانشجویان جوان اختصاص داده و فرصتی را برای آن‌ها فراهم می‌کند تا توانایی‌های خلاقانۀ خود را پرورش دهند و از تجربیات زندگی خود بهره‌مند شوند. علی‌رغم چالش‌ها و سختی‌هایی که منصور با آن‌ها روبه‌رو بوده است کارش همچنان الهام‌بخش مردم سراسر جهان و گواهی قدرتمند بر قدرت و انعطاف‌پذیری فرهنگ فلسطین است.
8. هبة رقوت
هبة زقوت، هنرمند فلسطینی، در سال 1984 در اردوگاه پناهندگان البریج در غزه متولد شد. او به خاطر نقاشی‌های پرجنب‌وجوش و پیچیده‌اش که زندگی روزمره، معماری و طبیعت فلسطین را در بر می‌گرفت شهرت داشت و به‌عنوان دادخواستی بصری برای حفظ هویت فلسطینی عمل می‌کرد. آثار هنری زقوت شبکه‌ای از زندگی، تاریخ و مقاومت فلسطینی‌ها بود که علاقه‌مندان به هنر را در سراسر جهان به آرمان فلسطین پیوند می‌داد و داستان‌هایی از استقامت در برابر ناملایمات را روایت می‌کرد.
زقوت در سال 2003 از کالج آموزشی غزه با دیپلم طراحی گرافیک فارغ‌التحصیل شد و پس از آن مدرکش را در سال 2007 از دانشگاه الاقصیِ غزه در رشتۀ هنرهای زیبا گرفت. او به‌عنوان معلم مدرسۀ دولتی کار می‌کرد و دانش و اشتیاق خود به هنر را با دانش‌آموزان به اشتراک می‌گذاشت. او در بسیاری از نمایشگاه‌های داخلی و خارجی شرکت کرد و در سال 2021 یک نمایشگاه انفرادی با عنوان «فرزندان من در قرنطینه» برگزار کرد. نقاشی‌های او مملو از خانه‌ها، مناره‌ها، گنبدها و کلیساهای فلسطینی بود تا بر هویت و موجودیت فلسطینی تأکید کند.
زقوت از هنر به‌عنوان رهایی عاطفی و همچنین برای ثبت میراث فلسطینی خود استفاده کرد. او اغلب تصاویری از شهر قدیمی اورشلیم و مسجدالاقصی می‌کشید که با گنبد طلایی آن قابل‌شناسایی است و اغلب با آتش‌بازی یا درختان زیتون برجسته می‌شود. او هنر را پیامی می‌دانست که به دنیای بیرون رسانده می‌شود و احساسات، عواطف و تنش‌های منفی‌ای را که در غزه رخ می‌دهد بیان می‌کند.
هبة زقوت در حملۀ هوایی اسرائیل به غزه در 13 اکتبر 2023 به شهادت رسید. با وجود این، میراث او از طریق نقاشی‌هایش و فرهنگ تسلیم‌ناپذیری‌ای که به دانش‌آموزان و پیروان خود در سراسر جهان القا کرد ماندگار است. آثار هنری او همچنان گواهی است بر پایداری مردم فلسطین و فرهنگ غنی آن‌ها.