افغانستان در مدار یک کمربند-یک جاده چین
سعید داغینه
به دنبال خروج نیروهای نظامی امریکا از افغانستان و به قدرت رسیدن طالبان، روابط دیپلماتیک چین و طالبان به مرور زمان افزایش یافت. طالبان نیز به دلیل مشکلات شدید اقتصادی ناشی از مسدودسازی دارایی‌های بانک مرکزی افغانستان در خارج از کشور توسط امریکا، به سرعت روابط خود را با چین تقویت کرد. با وجود عدم تثبیت حکومت طالبان در افغانستان، چین در همکاری با طالبان پیشگام بوده است. خروج نظامی امریکا از افغانستان و سقوط دولت غربگرای افغانستان، فرصت بسیار مناسبی را برای چین جهت پیاده‌سازی اهداف خود در افغانستان به وجود آورد.
برای تشریح اهداف چین در افغانستان ابتدا باید به تصویر بزرگ مربوط به برنامه‌های کلان چین در حوزه اقتصادی توجه کرد. طرح یک کمربند-یک جاده توسط شی جین پینگ، رئیس‌جمهور فعلی چین در سال 2013 معرفی شد. طبق اعلام وزارت بازرگانی چین و همچنین وزارت خارجه این کشور، چین همکاری توسعهای خود را در چهارچوب یک راهبرد و برنامه منسجم از سال 2013 با کلید زدن طرح یک کمربند- یک جاده آغاز کرده و مسئول هماهنگی عملیات ذیل این طرح و پیشبرد آن برعهده وزارت خارجه و وزارت تجارت چین بوده است.
در حال حاضر توسعه اقتصادی، بیشتر در شرق چین اتفاق افتاده و تجارت خارجی چین وابسته به دریای جنوبی است که ائتلاف امریکایی در آنجا چالش امنیتی برای آن ایجاد می‌کند. چین هر چند در سال‌های اخیر روی تقویت توان نیروی نظامی - دریایی تمرکز داشته است، اما برای تضمین پایداری در رشد اقتصادی نیاز به توسعه از سمت غرب دارد که در مدیریت زنجیره تأمین اقتصاد خود وابسته به دریای جنوبی نباشد. طرح یک کمربند-یک جاده چین در واقع یک کلان‌برنامه لجستیکی در قالب همکاری توسعهای است تا از طریق آن بتواند از وابستگی زنجیره تأمین اقتصاد خود به دریای جنوبی رها شود و غرب کشور چین در مقایسه با شرق آن توسعه متوازن داشته باشد. شکل بالا مسیرهای ترانزیت کالا و انرژی در کریدورهای اقتصادی طرح یک کمربند - یک جاده را نشان می‌دهد که شرق چین را به غرب آسیا و در نهایت به اروپا وصل می‌کند.
بر اساس گزارش وزارت بازرگانی چین، از سال 2013 تا 2020 میلادی، تجارت خارجی کل چین با کشورهای مشارکت‌کننده در طرح یک کمربند-یک جاده به بیش از 9.2 هزار میلیارد دلار رسید. سهم کشورهای مشارکت‌کننده در طرح یک کمربند-یک جاده در تجارت خارجی چین 4.1 درصد افزایش داشت.[1]
بر اساس آمار منتشر شده از سوی آژانس بین‌المللی همکاری توسعهای چین[2]، این کشور از سال 2013 تا 2018 در چهارچوب طرح یک کمربند - یک جاده مبلغ 270 میلیارد یوآن را برای کمک خارجی در سه بخش گرنت، وام‌های با بهره صفر و وام‌های امتیازی اختصاص داده است. گرنت‌ها به میزان 127.8 میلیارد یوآن، 47.3 درصد کل کمک‌های چین محسوب می‌شود که بیشتر آنها برای کمک به دیگر کشورهای در حال توسعه جهت ساخت پروژه‌های رفاه اجتماعی کوچک و متوسط و همچنین برای تأمین مالی پروژه‌های همکاری در توسعه منابع انسانی، همکاری فنی، کمک مادی و کمک انسان‌دوستانه مصرف شده است. وام‌های بدون بهره به میزان 11.3 میلیارد یوآن، 4.18 درصد کل کمک‌ها را شامل می‌شود که اساساً برای کمک به کشورهای در حال توسعه جهت ساخت تأسیسات عمومی و اجرای پروژه جهت بهبودی معیشت مردم محلی اختصاص یافته است. وام‌های امتیازی به میزان 131.1 میلیارد یوآن، 48.52 درصد کل حجم کمک‌ها را شامل می‌شود که جهت اجرای پروژه‌های صنعتی و زیرساخت‌های بزرگ و متوسط، تأمین خدمات فنی، تجهیزات، محصولات الکتریکی و فنی و دیگر اقلام و مواد اختصاص یافته است.
چالش‌های جهانی از جمله پاندمی کرونا فرصتی ایجاد کرد که طرح یک کمربند-یک جاده چین با قالب جدیدی تحت عنوان ابتکار یا «طرح توسعه جهانی»[3] ارائه شود. شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین در نشست مجازی مجمع عمومی سازمان ملل به تاریخ 30 شهریورماه (21 سپتامبر) اولین‌بار این طرح را مطرح کرد. شی در این نشست مجازی با بیان اینکه جهان با چالش‌هایی از قبیل پاندمی کرونا مواجه و جامعه انسانی به طور قابل‌توجهی تغییر کرده است، مبارزه با پاندمی کرونا، احیای اقتصاد جهانی، همکاری برد-برد و احترام متقابل در روابط بین‌الملل، ارتقای حکمرانی جهانی و اجرای چندجانبه‌گرایی واقعی را به‌عنوان الزاماتی در راستای توسعه جهان مطرح کرد. در همین چهارچوب شی جین‌پینگ ابتکار توسعه جهانی را پیشنهاد داد و روی «کمک توسعهای» به‌عنوان یکی از ویژگی‌های مهم این ابتکار تأکید کرد.
با توجه به توضیحاتی که در رابطه با طرح توسعه جهانی چین داده شد، برنامه‌ها و اهداف چین در افغانستان را باید با توجه به این طرح تفسیر کرد. بزرگ‌ترین چالش چین در افغانستان برای اجرای طرح توسعه جهانی حضور امنیتی امریکا و فضای امنیتی در افغانستان بود که توسط گروه‌های تروریستی مانند حزب ترکستان شرقی تهدید می‌شود. همان‌طور که پیش از این گفته شد، با خروج نیروهای نظامی ائتلاف به سرکردگی امریکا از افغانستان، فرصت مناسبی برای حضور چین در افغانستان ایجاد شده است اما همچنان فضای افغانستان به دلیل فعالیت‌های گروه‌های تروریستی که توسط سرویس‌های غربی حمایت می‌شوند، همچنان ملتهب است. «ژانگ جون» نماینده دائم چین در سازمان ملل در تاریخ بهمن‌ماه 1400 گفت پکن بشدت نگران حضور اویغورها در افغانستان است. نماینده چین در سازمان ملل با اظهار اینکه خروج نیروهای خارجی از افغانستان خلأ امنیتی را در این کشور به وجود آورده است، افزود گزارش‌هایی از پیوستن برخی از جنگجویان جنبش ترکستان شرقی توسط گروه تروریستی داعش در افغانستان وجود دارد[4].
چین درصدد است با اجرای طرح توسعه جهانی خود، در افغانستان نفوذ اقتصادی داشته باشد و با این نفوذ فضای ملتهب امنیتی در افغانستان را مهار کند. وزارت خارجه چین در دی‌ماه 1400 اعلام نمود نشست اقتصادی میان مقامات این کشور و طالبان برگزار شده است و طرفین درباره ارائه کمک‌های بشردوستانه و بازسازی اقتصاد افغانستان تبادل‌نظر کرده‌اند[5]. طرف چینی در این گفت‌وگو برای ارائه کمک‌های بشردوستانه بیشتر به مردم افغانستان و نیز بازسازی اقتصادی این کشور اعلام آمادگی کرده است و سفیر چین گفت پکن کمک‌های بیشتری را به افغانستان می‌فرستد[6].
در همان ابتدای رایزنی‌های دیپلماتیک، بحث پیوستن افغانستان به طرح توسعه جهانی چین مطرح شد. عمران خان نخست‌وزیر سابق پاکستان در سفر اسفندماه 1400 به چین با رئیس‌جمهور این کشور توافق کرد برای گسترش سازمان سی‌پک (کریدور اقتصادی چین-پاکستان به‌عنوان بخشی از طرح توسعه جهانی چین)، با حکومت طالبان در افغانستان گفت‌وگو کنند[7]. سفر وزیر خارجه چین به افغانستان در فروردین 1401، اولین دیدار مهم بین مقامات چین و افغانستان بود و طی این بازدید وانگ یی، وزیر خارجه چین در کابل با «ملا عبدالغنی برادر» معاون اقتصادی نخست‌وزیر طالبان دیدار کرد.[8] معاون اقتصادی نخست‌وزیر طالبان از چین خواست در زمینه استخراج معادن، اجرای پروژه‌های توسعهای و آغاز کار پروژه مس عینک در ولایت لوگر اقدام کند. ملا برادر با تأکید بر گسترش صادرات کشاورزی از جمله جلغوزه و زعفران افغانستان به چین، خواستار وارد شدن افغانستان در پروژه «یک کمربند-یک جاده» و همچنین آغاز دروس دانشجویان افغان در چین شد. وزیر خارجه چین خاطرنشان کرد موافق تقویت روابط تجاری با افغانستان بوده و آماده سرمایه‌گذاری در زمینه استخراج معادن و ساخت جاده و بیمارستان است. وانگ یی با اظهار اینکه چین درخصوص افزایش واردات محصولات کشاورزی افغانستان به چین تلاش خواهد کرد، بر همکاری امنیتی بین دو کشور تأکید داشت.
در حالی که افغانستان به آرامی به طرح یک کمربند-یک جاده چین می‌پیوندد، همکاری‌ها در زمینه تجارت و صنعت در حال گسترش است. در فروردین‌ماه 1401، نمایندگان شرکت «پاورچینا» در دیدار با ملا عبداللطیف منصور، سرپرست وزارت آب و انرژی طالبان، به سرمایه‌گذاری در بخش تولید انرژی در افغانستان اعلام آمادگی کرده است. در این دیدار، نخست نمایندگان شرکت (POWER CHINA) اعلام کردند به سرمایه‌گذاری در بخش تولید انرژی در افغانستان آمادگی کامل دارند[9]. در اردیبهشت‌ماه 1401 اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری افغانستان اعلام کرد تفاهمنامه همکاری با چین با هدف راه‌اندازی نمایشگاه‌های بین‌المللی و ایجاد سهولت در بخش واردات و صادرات به امضا رسیده است[10]. علاوه بر این، وزارت شهرسازی طالبان و یک شرکت چینی قراردادی برای احداث یک پارک صنعتی در شهرک پیروزی در منطقه ده‌سبز کابل امضا کردند[11]. روزنامه دولتی گلوبال‌تایمز چین نیز در این خصوص نوشت: «چاینا تاون» یک گروه تجاری چینی در افغانستان می‌گوید پس از گرفتن تأییدیه از حکومت طالبان، این شرکت قرار است در کابل «پارک صنعتی» بسازد. هرچند تاکنون جزئیات بیشتری در مورد این پروژه منتشر نشده است، اما این پروژه همکاری تجاری را در زمینه‌های توسعه معدن تا ساخت‌وساز مناطق شهری و تولید مصالح ساختمانی امکان‌پذیر می‌کند.
با افزایش نفوذ اقتصادی چین در افغانستان، انتظار می‌رود همکاری و تعامل در حوزه امنیتی تقویت شود. اخیراً شایعاتی در رابطه با احداث پایگاه نظامی چین در افغانستان مطرح شده که البته این موضوع توسط مقامات افغانستان رد شده است، اما با توجه به حضور نظامی چین در پاکستان، حضور نظامی این کشور در افغانستان دور از انتظار نخواهد بود[12].
پیاده‌سازی طرح یک کمربند-یک جاده در افغانستان به سود ایران هم خواهد بود، چراکه در نهایت این کریدور اقتصادی از سمت شرق وارد ایران خواهد شد و ایران باید در بستر گفت‌و‌گوهای چندجانبه، در این رابطه با طرف‌های دیگر هماهنگی ایجاد کند، اما از آنجا که در حال حاضر بیشتر توسعه شهرها و امکانات در نوار شرقی افغانستان قرار دارد، ایران باید برای نوار غربی افغانستان نیز بسته همکاری توسعهای تعریف و بر اساس ظرفیت‌های غرب افغانستان (معادن، انرژی، آب و کشاورزی) پیمانکاران بزرگ را جهت اجرای طرح‌های صنعتی بسیج کند. توسعه نوار غربی افغانستان به ایجاد امنیت در مرزهای طرف ایران کمک خواهد کرد و نفوذ اقتصادی بیشتری را به دنبال خواهد داشت. افزایش نفوذ اقتصادی و امنیتی ایران در افغانستان به نفع طرح توسعه جهانی چین نیز می‌باشد، اما ایران باید در سطح استراتژیک مواضع خود را روشن کند و با طرف چینی هماهنگی به عمل بیاورد.