بالقوه‌های تجارت ایران و افغانستان
میرحسین صدیقی
مدیر میز افغانستان اندیشکده حنان
منابع دادهها و تحلیل
در این نوشتار با بهره‌‌گیری از دادههای آماری تجارت خارجی بین دو کشور ایران و افغانستان، به فهرستی پیشنهادی از مهمترین کالاهایی پرداخته شد که ظرفیت افزایش حجم تجارت خارجی را دارند. دادههای استفاده شده در این گزارش از دو منبع OEC[1] و Trade Map گرد‌‌آوری و به صورت جداگانه برای هر کالا تحلیل و تفسیر شده‌‌اند. با وجود تفاوت ارقام در هر یک از مراجع، عموماً تحلیل و تفسیر مشترکی از هر کدام استخراج شده است.
در هر یک از کالاهای پیشنهادی برای سهولت انتقال و تکیه بر تحلیلهای بلندمدت، از نمودارها و جداولی استفاده شده است که روندهای 10 یا حتی 20 ساله را نمایش می‌‌دهند. علاوه بر این، برخی از کالاها برای تجارت خارجی بین دو کشور دارای ملاحظاتی بود که در بخش سوم تحلیل هر کالا بدان اضافه شده است. در نهایت پیشنهاد 5 کالا برای صادرات به افغانستان و 5 کالا برای واردات از این کشور به ایران، حاصل این پژوهش کمی است.
1.1. طلا (710812)[2]
براساس دادههای سایت OEC، مهمترین صادرات افغانستان در سال 2020 طلا بوده است. دادههای سایت Trade Map در سال 2020 این واقعیت را اثبات میکند؛ اما این سایت برای سالهای قبل از 2020 عدد صفر را نشان میدهد. براساس دادههای سایت OEC مهمترین کشورهای واردکننده از افغانستان در سال 2019 پاکستان (300) و هند (410) بودهاند؛ اما در سال 2020 امارات (572)، هند (500) و پاکستان (492)، در صدر واردکنندگان قرار گرفته‌‌اند. علت در صدر قرار گرفتن امارات، واردات طلا از افغانستان بوده است.
جدول 1: صادرات و واردات افغانستان (میلیارد دلار)
در سال 2020 افغانستان 542 میلیون دلار طلا صادر کرده است.[4] مقصد اصلی این کالا به ترتیب کشورهای امارات (540)، ترکیه (1.7) و کانادا (ناچیز) بوده است. جدول و نمودار زیر صادرات و واردات طلای افغانستان را در سالهای اخیر نشان میدهد.
جدول 2: صادرات و واردات طلای افغانستان (میلیون دلار)
نمودار 1: روند صادرات طلای افغانستان
نمودار زیر ارزش دلاری طلا و درصد صادرات آن را نسبت به دیگر کالاهای صادراتی افغانستان در سال 2020 نشان میدهد.
شکل 1: کل صادرات افغانستان در سال 2020
بنابراین میتوان گفت که یکی از راه‌‌های مبادله تجاری سهل‌الوصول با افغانستان، صادرات کالا به این کشور و دریافت طلا است.[5]
2.1. زغال سنگ (270119)
1.2.1. Trade Map
کشور افغانستان با داشتن ذخایر وافر زغال سنگ، از ظرفیت ویژه‌‌ای برای تأمین زغال سنگ ایران برخوردار است.
بر اساس آمارهای رسمی در سال 2019 این کشور حدوداً 70 میلیون دلار زغال سنگ صادر کرده و از سوی دیگر ایران نیز در سال 2020 وارد کننده 130 میلیون دلار زغال سنگ بوده است.[6] افغانستان در سال 2020 و 2015 حدوداً 20 میلیون دلار زغال سنگ صادر کرده است.[7] ایران نیز در سالهای 2018 و 2017 به ترتیب 70 و 80 میلیون دلار واردات زغال سنگ از جهان داشته است.[8] در سال 2020 از 130 میلیون دلار واردات زغال سنگ ایران، بیشترین سهم برای کشورهای عمان، امارات و هند به ترتیب با ارقام 95، 30 و 5 میلیون دلار بوده، درحالی که سهم ایران از زغال سنگ افغانستان در این سال تنها 6 هزار دلار[9] برآورد شده است.
همچنین در طول سالهای اخیر امارات با خط سیر کم‌‌نوسانی[10] بخش مهمی از زغال سنگ ایران را تأمین کرده است. این درحالی است که تقریباً مقصد 99.99 درصد زغال سنگ صادراتی افغانستان در سالهای اخیر، کشور پاکستان بوده است.
با توجه به تحلیلهای کَمّی مذکور، به نظر میرسد که میتوان به افغانستان به عنوان یکی از کشورهای تأمین کننده زغال سنگ ایران و حتی جایگزین کشور امارات توجه کرد.
جدول 3: صادرات زغال سنگ افغانستان (میلیون دلار)
شکل 2: توزیع کشورهای واردکننده زغال سنگ افغانستان در سال 2020
جدول 4: واردات زغال سنگ ایران و کشورهای تأمینکننده مهم (میلیون دلار)
شکل 3: توزیع کشورهای صادرکننده ذغال سنگ به ایران در سال 2020
2.2.2. OEC
همان طور که در جدول‌ها قابل مشاهده است، دادههای این سایت مُوید تحلیلهای پیشین میباشد؛ اگرچه دادههای عددی مطابقت کامل ندارند. متناظراً مشهود است که کل صادرات زغال سنگ افغانستان به پاکستان بوده و ایران نیز هیچ دریافت زغال سنگی از افغانستان ندارد؛ علاوه بر این واردات زغال سنگ ایران از برخی کشورهای غیرهمسو نیز صورت گرفته و می‌‌گیرد.
جدول 5: صادرات زغال سنگ افغانستان (میلیون دلار)
نمودار 2: روند صادرات زغال سنگ افغانستان
جدول 6: واردات زغال سنگ ایران (میلیون دلار)
نمودار 3: روند واردات زغال سنگ ایران
پ ن: بزرگترین منبع زغال سنگ افغانستان در شمال این کشور بلخ و سمنگان (دره صوف) است.
3.1. پنبه خام (520100)
1.3.1. Trade Map
کشور افغانستان میزان قابل توجهی پنبه به صورت خام[12] صادر میکند، بر اساس آمار مراجع افغانستانی این مقدار تا قبل از سال 2020 صفر بوده و در سال 2020 به 117 میلیون و در سال 2021 به 165 میلیون دلار رسیده است.[13] همچنین افغانستان 23.5 میلیون دلار در سال 2019 صادرات پنبه به صورت کلاف‌‌شده یا پارچه داشته است؛ علاوه بر این 3.8 میلیون دلار پنبه نیز به صورت نخ صادر شده است. این درحالی است که ایران در یک خط روند کم‌‌نوسان در پنج سال اخیر واردکننده پنبه خام بوده است. ارزش دلاری واردات ایران در سالهای2021، 2020، 2018 و 2017 به ترتیب 146 میلیون، 136 میلیون، 137 میلیون و 140 میلیون دلار میباشد. ایران همچنین پنبه پارچه یا کلاف‌‌شده را نیز به مقدار ناچیزی وارد میکند که هر ساله ارزشی در حدود 300 هزار تا یک میلیون دلار را دارا است. واردات نخ پنبه نیز به کشور ما انجام میشود ولی مقدار آن در 10 سال گذشته از 62 هزار دلار بالاتر نرفته است. صادرات پنبه خام افغانستان در سال 2020 به طور کل به کشور پاکستان بوده است، صادرات پنبه کلاف‌‌شده و پارچه نیز تقریباً به پاکستان بوده و تنها درصد کمی از کل صادرات به دو کشور ایران و عراق تخصیص یافته است.[14] افغانستان نخ پنبه خود را در سال 2019 تقریباً به کشور چین صادر کرده و تنها درصد کمی از کل این صادرات به دو کشور ترکیه و هند اختصاص یافته است. در سالهای اخیر ایران پنبه خام را به طور مستمر از چهار کشور ازبکستان، امارات، ترکیه و تاجیکستان وارد کرده است. در سال 2020 هر یک از این کشورها از مجموع 136 میلیون دلار واردات ایران به ترتیب، 73، 36، 12 و 7 میلیون دلار سهم داشته‌‌اند. ایران پنبه کلاف‌‌شده یا پارچه‌‌شده را نیز از کشورهای هند، ایتالیا، اندونزی و ترکیه وارد میکند که هر یک در سال 2020 به ترتیب 153، 99، 69 و 52 هزار دلار سهم داشته‌‌اند. با توجه به آمار مذکور، افغانستان پتانسیل تأمین بخشی از نیاز پنبه ایران را به طور بالقوه دارا است و می‌‌تواند جایگزین بهینه‌‌ای برای کشورهای نام برده شده باشد[15]؛ البته منوط به اینکه صادرات کامل پنبه افغانستان به پاکستان تعدیل گشته یا پتانسیل صادرات پنبه آن ارتقا یابد.
جدول 7: صادرات پنبه خام افغانستان (میلیون دلار)
شکل 4: توزیع کشورهای واردکننده پنبه خام افغانستان در سال 2020
نمودار 4: روند صادرات پنبه خام افغانستان
جدول 8: واردات پنبه خام ایران (میلیون دلار)
نمودار 5: روند واردات پنبه خام ایران
شکل 5: توزیع کشورهای صادرکننده پنبه خام به ایران در سال 2020
2.3.1. OEC
همان طور که از جدول‌های زیر هم قابل مشاهده است، مهمترین کشور صادرکننده پنبه به ایران ازبکستان بوده و افغانستان نیز تمام محصول خود را به کشور پاکستان صادر میکند. به بیان دیگر دادههای سایت Trade Map تأیید میشود.
جدول 9: صادرات پنبه‌خام افغانستان (میلیون دلار)
نمودار 6: روند صادرات پنبه خام افغانستان
جدول 10: واردات پنبه خام ایران (میلیون دلار)
نمودار 7: روند واردات پنبه خام ایران
3.3.1. ملاحظات
1. به علت روابط خویشاوندی پشتون‌‌های افغانستان و پاکستان، بسیاری از محصولات افغانستان به طور کامل به پاکستان صادر شده یا از پاکستان به کشورهای دیگر منتقل میشود.
2. هرساله در دو منطقه تورخم و سپین بولدک، نظامیان پاکستان پنبه افغانستان را پس فرستاده و از ورود آن به پاکستان جلوگیری می‌‌کنند که این باعث ضرر تاجران افغانستانی میشود. (این می‌‌تواند فرصتی برای ایران به وجود آورد تا مصرف‌‌کننده یا صادرکننده پنبه افغانستان باشد.)
3. مناطق کشت پنبه افغانستان
شکل 6: مناطق مناسب برای کشت پنبه در افغانستان
4. مشکلات کشت پنبه در افغانستان
الف) نبود روش درست برداشت و جمع‌‌آوری
ب) نبود امکانات مکانیزه برای پرس و بسته‌‌بندی
ج) نبود انبار
5. فرصت‌‌های استان هرات برای کشت پنبه
شکل 7: ظرفیت‌‌های هرات برای کشت پنبه
6. پنبه مورد نیاز ایران تقریباً 150-120 هزار تن است که تنها یک‌‌سوم آن در داخل تولید میشود، این درحالی است که ایران پیش از انقلاب صادرکننده پنبه بوده است.
7. در ایران در استان مازندران 50 هزار هکتار پنبه کاشته میشد که در حال حاضر یکهزار هکتار باقی مانده است. علاوه بر این در استان گلستان نیز 180 هزار هکتار پنبه کاشته میشد که در حال حاضر 18 هزار هکتار باقی مانده است.
8. در استان گلستان، در قبل از انقلاب 40 کارخانه پنبه پاک‌‌کنی وجود داشت که امروزه تنها 4 کارخانه فعالیت دارند.
9. با افزایش قیمت برنج به احتمال زیاد ایران به واردات پنبه وابسته‌‌تر خواهد شد، چرا که برای کشاورزان، کاشتن پنبه به صرفه اقتصادی نیست. همچنین در سالهای اخیر یکی از دلایل کاهش تولید پنبه، تغییر کاربری زمین کاشت پنبه به برنج بوده است. آمارها نشان میدهد که در یک هکتار زمین اگر بتوان 200 میلیون تومان برنج برداشت کرد، این رقم برای پنبه 40 میلیون تومان خواهد بود.
10. از نظر عضو هیأت مدیره انجمن صنایع نساجی، مواد اولیه کارخانه‌‌های نساجی به کُندی تأمین میشود و کشور در واردات مشکل دارد. وی یکی از دلایل اصلی این وضعیت را اجرای سیاست‌‌های اشتباه قرنطینه دانسته است به گونه‌‌ای که به هر کشوری اجازه صادرات به ایران داده نمی‌‌شود.
11. طبق جدول، ازبکستان صادرکننده عمده پنبه به ایران بوده و هست، اما این کشور درحال کاهش صادرات پنبه خام و افزایش کالاهای ارزش افزوده‌‌دار مشتق از پنبه است.
نمودار 8: روند صادرات پنبه خام ازبکستان
12. همزمان ازبکستان صادرات نخ پنبه‌‌ای (5205) خود را به طور قابل توجهی افزایش داده است تا ارزش افزوده بیشتری به دست بیاورد.
نمودار 9: روند صادرات نخ پنبه ازبکستان
13. پنبه‌‌ای که پاکستان از افغانستان وارد میکند به هیچ‌‌وجه به دست ایران نمی‌‌رسد و همگی در پاکستان به مصرف میرسد، پاکستان در روند رو به افزایش ملموسی به یک واردکننده بزرگ پنبه خام بدل گشته است.
نمودار 10: واردات پنبه خام پاکستان
14. عوامل کاهش تولید پنبه ایران پس از دهه 80
شکل 8: علل کاهش تولید پنبه ایران
15. در اثر رشد صادرات پنبه در افغانستان، ایران می‌‌تواند از این کشور روغن پنبه[16]، دانه پنبه یا حتی کُنجاله[17] وارد کند.
16. شرکت دولتی پنبه‌‌دانه و روغن نباتی بلخ در سال 2020 افتتاح شده است که این کارخانه روزانه 8 تُن تولید دارد. همچنین ماشین‌‌آلات این کارخانه توسط کشور ازبکستان تأمین شده است. طبق گزارش وزارت مالیه افغانستان، تولیدات این کارخانه تا 150 تن قابل ارتقا میباشد؛ منوط به اینکه مواد اولیه و تقاضا وجود داشته باشد.
17. از میان راه‌حل‌‌های تأمین پنبه مورد نیاز داخل، کشت فراسرزمینی و واردات پنبه از افغانستان عملی‌‌تر به نظر می‌‌رسند.
شکل 9: راه‌‌های پیش رو برای تأمین پنبه خام ایران
4.1. تالک یا استئاتیت[18] (252610) و (252620)
1.4.1. Trade Map
با توجه به دادههای این سایت افغانستان تمامی سنگ استئاتیت[19] خود را به کشور پاکستان صادر میکند. با این حال صادرات این کشور همواره زیر 50 میلیون دلار بوده است اما به نظر میرسد روند آن افزایشی خواهد بود.
علاوه بر این افغانستان صادرکننده تالک پودر شده نیز هست که البته نسبت به صادرات خام این کالا بسیار کمتر است.[20] از سوی دیگر ایران نیز وارد کننده سنگ استئاتیت است؛ اما مقدار آن همواره زیر یک میلیون دلار بوده است. ایران با وجود اینکه در همسایگی خود افغانستان را به عنوان یک صادرکننده تالک دارد؛ اما از کشورهای فرانسه، ایتالیا، آلمان، امارات و هند این کالا را وارد کرده و میکند.
براساس آمارها، امارات، مهمترین تأمینکننده استئاتیت پودرنشده وارداتی ایران در سالهای اخیر بوده است. با توجه به دادههای مذکور، صادرات افغانستان قابل مقایسه با نیاز ایران برای واردات نیست پس افغانستان می‌‌تواند به راحتی نیاز ایران را
برطرف کند.
جدول 11: صادرات تالک پودرنشده افغانستان (میلیون دلار)
نمودار 11: روند صادرات تالک پودرنشده افغانستان
شکل 10: توزیع کشورهای واردکننده تالک پودرنشده افغانستان در سال 2020
جدول 12: واردات تالک پودرنشده ایران (میلیون دلار)
نمودار 12: روند واردات تالک پودرنشده ایران
شکل 11: توزیع کشورهای صادرکننده تالک پودرنشده به ایران در سال 2020
2.4.1. OEC
با توجه به دادههای این سایت نیز صادرات استئاتیت پودرنشده افغانستان به طور عمده به پاکستان انجام میشود؛ علاوه بر این روند افزایشی صادرات این کالا از سال 1999 قابل مشاهده است. از سوی دیگر ایران نیز واردکننده این کالاست هرچند مقدار آن نسبت به کل واردات ایران ناچیز است. نکته حائزاهمیت اینجاست که با توجه به حجم کم صادرات افغانستان به ایران (کمتر از 30 میلیون دلار در سالهای گذشته) این عدد قابل چشم‌پوشی نیست.
جدول 13: صادرات تالک پودرنشده افغانستان (میلیون دلار)
نمودار 13: روند صادرات تالک پودرنشده افغانستان
جدول 14: واردات تالک پودرنشده ایران (میلیون دلار)
نمودار 14: روند واردات تالک پودرنشده ایران
علاوه بر این، ایران واردکننده پودر تالک نیز هست که عموماً از کشورهای ایتالیا، هند و آلمان وارد میشود. همچنین مقدار واردات این کالا در 10 سال اخیر، روند معنادار کاهشی یا افزایشی نداشته است.
جدول 15: واردات تالک پودرشده ایران (میلیون دلار)
نمودار 15: روند واردات تالک پودرشده ایران
3.4.1. ملاحظات
1. سنگ صابون یا تالک فرصت صادراتی مهمی برای افغانستان محسوب میشود و این کشور سرشار از تالک مرغوب است.
2. ویژگی‌‌های تالک:
شکل 12: ویژگی‌‌های اصلی سنگ صابون یا تالک
3. موارد استفاده از تالک
- داروسازی - کودهای شیمیایی - پایدارکننده آسفالت - مواد آرایشی و بهداشتی (شوینده‌‌ها و نرم‌‌کننده‌‌های صورت و بدن) - پودربچه - پی وی سی - کاغذ‌‌سازی - ایزوگام - تصفیه آب - واکس کفش - پوشش الکترود - درزگیر و بتونه
4. تالک نرم‌‌ترین سنگ معدنی طبیعت است. (با درجه سختی یک نسبت به الماس با درجه سختی 8)
5. معادن تالک در افغانستان، در مناطقی است که حضور داعش گزارش داده شده است. (حصارک، شیرزاد و خوگیانی)
6. واردکردن تالک پودرنشده از افغانستان، هم برای پردازش در کارخانه‌‌های ایران، صادرات و هم برای کاربرد آن در کالاهای مختلف از جمله پودربچه بسیار مهم است (مشابه رفتار پاکستان). علاوه بر این، ایران، واردات خود را اکثراً از کشورهای ناهمسو انجام میدهد.
7. بزرگترین صادرکنندگان تالک پودرنشده در جهان در نمودارهای زیر قابل مشاهده هستند، آنچه به نظر میرسد این است که حداقل دو کشور چین و پاکستان[21] به طور مجموع فروش خام و پودرنشده این کالا را کاهش داده‌‌اند.
نمودار 16: روند صادرات تالک خام یا پودرنشده به جهان
شکل 13: سهم کشورها از صادرات تالک خام جهان در سال 2020
8. نمودارهای زیر بزرگترین صادرکنندگان تالک پودرشده را نشان میدهد. نمودار نشاندهنده افزایش تولید کشورها در بخش تالک پودرشده است.
نمودار 17: روند صادرات تالک پودرشده به جهان
شکل 14: سهم کشورها از صادرات تالک پودرشده جهان در سال 2020
9. نمودارهای زیر مهمترین واردکنندگان تالک پودرنشده را نشان میدهد.
نمودار 18: روند واردات تالک پودرنشده از جهان
شکل 15: سهم کشورها از واردات تالک پودرنشده جهان در سال 2020
10. نمودارهای زیر مهم ترین واردکنندگان تالک پودرشده را نشان میدهد. از نمودارها میتوان دریافت که واردات این کالا رو به افزایش و علاوه بر این واردکنندگان همگون و متوازن‌‌تر از صادرکنندگان هستند.
نمودار 19: روند واردات تالک پودرشده در جهان
شکل 16: سهم کشورها از واردات تالک پودرشده جهان در سال 2020
5.1. کُنجد (120740)
1.5.1. Trade Map
کشور افغانستان صادرکننده یکی از مرغوب‌‌ترین کنجد‌‌های منطقه است. این کشور به طور عمده به دو کشور عراق و ایران کنجد صادر میکند. در سال 2019 افغانستان 12 میلیون دلار صادرات داشته که از این مقدار 3.8 میلیون دلار سهم ایران و 8.1 میلیون دلار سهم عراق شده است. روند و درصد سهم دو کشور عراق و ایران نشان از این دارد که در 10 سال اخیر سهم ایران از صادرات افغانستان کاهش داشته و در عوض، سهم عراق افزایش پیدا کرده است. از سوی دیگر بر اساس آمارها، ایران در سال 2020، 89 میلیون دلار کنجد وارد کرده که بیشترین سهم از آن امارات، هند و پاکستان بوده است. به علاوه در 10 سال گذشته سهم پاکستان در واردات ایران کاهش داشته، سهم هند ثابت بوده، سهم امارات افزایش داشته و سهم افغانستان هم از 25 درصد به میزان ناچیز 1.4 درصد کاهش یافته است. بنابراین بر اساس دادهها، واردات کنجد از افغانستان قابل افزایش است.
جدول 16: صادرات کنجد افغانستان (میلیون دلار)
نمودار 20: روند صادرات کنجد افغانستان
جدول 16: واردات کنجد ایران (میلیون دلار)
نمودار 21: روند واردات کنجد ایران
2.5.1. OEC
بر اساس آمارهای سال 2012 تا 2020 درصد سهم ایران از صادرات افغانستان رو به کاهش بوده است. علاوه بر این واردات کنجد ایران در 10 سال گذشته دو برابر شده است. درصد سهم افغانستان در 10 سال گذشته کاهشی بوده و سهم کشورهای هند و پاکستان زیاد شده است.
جدول 17: صادرات کنجد افغانستان (میلیون دلار)
نمودار 22: روند صادرات کنجد افغانستان
جدول 18: واردات کنجد ایران (میلیون دلار)
نمودار 23: روند واردات کنجد ایران
3.5.1. ملاحظات
1. کُنجد افغانستان به دلیل کیفیت مرغوب و درصد روغن بالا، قیمت بیشتری نسبت به انواع پاکستانی و هندی دارد، اما نسبت به کنجد پاکستانی ناخالصی بیشتری دارد.
2. کنجد افغانستان 56-52 درصد روغن دارد. (بهترین نوع برای تولید روغن و ارده)
3. کنجد پاکستانی و سودانی 52-50 درصد روغن دارد.
4. کنجد هندی 47-45 درصد روغن دارد.
5. در افغانستان مناطق شمالی مرغوب‌‌ترین کنجدها را دارا است. (میمنه و مزار)
6. با توجه به آمارهای بالا کنجد قابلیت واردات بیشتر و حتی توسعه آن در خاک افغانستان را دارا است.
1.2. روغنهای نفتی[22 ](270900)
1.1.2. Trade Map
بعد از سال 2011 صادرات روغنهای نفتی ایران کاهش چشمگیری داشته و از 78 میلیارد دلار در این سال به 10 میلیارد دلار در سال 2020 رسیده است. در دادههای مربوط به صادرات ایران، تنها در یک سال، افغانستان از ایران روغنهای نفتی وارد کرده و آن سال 2016 بوده است. میزان واردات افغانستان در این سال 143 هزار دلار اعلام شده است. اما در دادههای مربوط به واردات افغانستان آمارها متفاوت است و ایران پس از ترکمنستان، رتبه دوم را در صادرات سوخت به افغانستان دارا است. افغانستان در سال 2019، 34 میلیون دلار واردات روغنهای نفتی داشته که این مقدار در سال 2018، 55 میلیون دلار و در سال 2017، 33 میلیون دلار
بوده است.
در سه سال متوالی 2019، 2018 ، 2017 سهم ایران از واردات افغانستان 13، 13 و 10 میلیون دلار بوده است که میانگین آن حدوداً 30 درصد واردات افغانستان را شامل میشود. این درحالی است که کشور ترکمنستان در این سه سال به ترتیب 20، 41 و 21 میلیون دلار به افغانستان صادر کرده است. در واقع بیش از 60 درصد از واردات افغانستان را در این کالا، کشور ترکمنستان تأمین کرده است. نکته جالب توجه اینجاست که کشور ترکمنستان در حجم صادرات روغنهای نفتی حتی قابل مقایسه با ایران نیست و در سالهای 2020 و 2019، - هر سال - 400 میلیون دلار صادرات روغنهای نفتی داشته است.
بنابراین با وجود این که حجم عظیمی از صادرات روغنهای نفتی ایران به افغانستان به صورت قاچاق انجام میشود، اما به نظر میرسد که ایران می‌‌تواند جایگزین سهل و مناسبی برای کشور ترکمنستان در صادرات روغنهای نفتی به افغانستان باشد یا حداقل رتبه اول را از آن خود سازد.
جدول 19: صادرات روغنهای نفتی ایران (میلیارد دلار)
شکل 17: توزیع کشورهای واردکننده روغنهای نفتی ایران
جدول 20: واردات روغنهای نفتی افغانستان (میلیون دلار)
جدول 21: صادرات روغنهای نفتی ترکمنستان (میلیون دلار)
شکل 18: توزیع کشورهای صادرکننده روغنهای نفتی به افغانستان
2.1.2. OEC
در دادههای سایت OEC نیز تأیید میشود که سهم افغانستان از روغنهای نفتی ایران بسیار ناچیز و متقابلاً عمده بازار این کالا در افغانستان، به واسطه ترکمنستان تأمین میشود.
جدول 22: صادرات روغنهای نفتی ایران (میلیارد دلار)
نمودار 24: روند صادرات روغنهای نفتی ایران
جدول 23: واردات روغنهای نفتی افغانستان (میلیون دلار)
نمودار 25: روند واردات روغنهای نفتی افغانستان
2.2. پلی وینیل کلراید[23] یا PVC (390410)
1.2.2. Trade Map
در سالهای 2020، 2018، 2017 و 2016 ایران به ترتیب 160، 116، 265 و 300 میلیون دلار وینیل کلراید صادر کرده است.[24] کشورهای مقصد این کالا به ترتیب کشورهای عراق، ترکیه و هند بودهاند و افغانستان سهم اندک و زیر 10 درصدی از صادرات ایران داشته است. کشور افغانستان نیز در سالهای 2019، 2018 و 2017 به ترتیب 18، 30 و 40 میلیون دلار واردات وینیل کلراید داشته است.
بزرگترین صادرکننده وینیل کلراید به کشور افغانستان، چین است. چین در سالهای 2019، 2018 و 2017 به ترتیب 12، 10.5 و 10 میلیون دلار از وینیل کلراید افغانستان را تأمین کرده است. اعداد نشان میدهد که باوجود اینکه واردات افغانستان روند کاهشی داشته،اما صادرات چین به افغانستان رو به افزایش گذاشته است. از سوی دیگر صادرات ایران در سه ساله 2019 تا 2017 روندی کاهشی داشته و از 23 میلیون دلار به 5 میلیون دلار رسیده است. در سال 2019 سهم ایران از کل واردات افغانستان 30 درصد بوده و این درحالی است که سهم چین در این سال به 70 درصد رسیده است. بنابراین به نظر میرسد که ایران می‌‌تواند به جایگاه گذشته خود در صادرات این کالا به افغانستان بازگردد.[25]
جدول 24: صادرات پلی وینیل کلراید (میلیون دلار)
نمودار 26: روند صادرات پلی وینیل کلراید ایران
نمودار 27: روند سهم هر یک از واردکنندگان پلی وینیل کلراید ایران
شکل 19: توزیع کشورهای واردکننده پلی وینیل کلراید از ایران در سال 2020
جدول 25: واردات پلی وینیل کلراید افغانستان (میلیون دلار)
2.2.2 OEC.
طبق دادههای این سایت نیز سهم افغانستان از صادرات پلی وینیل کلراید ایران در دهه گذشته زیر 10 درصد بوده است. از سوی دیگر صادرات وینیل کلراید به افغانستان در انحصار ایران بوده که در سالهای گذشته شکسته شده است. در واقع طبق نمودار از سال 2015 سهم ایران کم شده و از سال 2016 انحصار ایران از بین رفته و دیگر کشورها به افغانستان این کالا را صادر کرده‌اند. دادههای این سایت بر خلاف سایت Trade Map نشان میدهد که از سال 2017 صادرات ایران روند کاهشی داشته و از 270 میلیون دلار به 18 میلیون دلار در سال 2020 رسیده است. با وجود این اختلاف در دادهها، شواهد آماری در هر دو سایت نشاندهنده این است که سهم ایران از بازار افغانستان رو به کاهش است. همچنین بر اساس دادههای این سایت، مهمترین واردکنندگان پلی وینیل کلراید ایران، کشورهای هند، ازبکستان و تاجیکستان بودهاند.
جدول 26: صادرات پلی وینیل کلراید ایران (میلیون دلار)
نمودار 28: روند صادرات پلی وینیل کلراید ایران
جدول 27: واردات پلی وینیل کلراید افغانستان (میلیون دلار)
نمودار 29: روند واردات وینیل کلراید افغانستان
نمودار 30: روند درصد سهم ایران از واردات افغانستان
3.2.2. ملاحظات
1. پلی وینیل کلراید؛ از طریق فرایند ترکیب نفت خام و گاز کلر به وجود می‌آید که به آن فرایند پلیمریزاسیون می‌‌گویند. این ماده ارزشمند دارای مزایا و خواص فوق‌العاده‌‌ای است که شامل:
- داشتن انعطاف‌‌پذیری بالا به دلیل افزودن مقادیر مختلف نرم‌‌کننده
- مناسب بودن قیمت و ارزان بودن
- داشتن مقاومت در برابر هوازدگی و شرایط نامساعد جَوی
- داشتن مقاومت بالا در برابر آب، محلول‌‌های آبی و مواد شیمیایی
- داشتن پایداری ابعادی مناسب
- داشتن مقاومت کششی بالا
- داشتن چگالی بالا
2. معایب پی وی سی
- داشتن تحمل گرمایی پایین
- تحت تأثیر قرارگرفتن حلال‌‌های قوی مانند هیدروکربن‌های آروماتیک، حلال‌‌های کُلردار شده و استرها
- تولید هیدروکلریک اسید به دلیل تخریب حرارتی پلیمر
- لکه‌‌دار و رنگی شدن به دلیل ترکیبات گوگردی
- داشتن دانسیته بالا
- ایجاد بخار‌‌های سمی در زمان سوختن و ذوب شدن
3. ایران حدوداً از سال 2012 صادرات پلی وینیل کلراید را آغاز کرده و تا قبل از آن از کشورهای کره جنوبی، چین تایپه، امارات و آلمان وارد می‌‌کرده است.
نمودار 31: روند واردات پلی وینیل کلراید ایران
4. به نظر میرسد که چین یکی از مهمترین رقبای ایران در بازار وینیل کلراید افغانستان است. آمارها نشان می‌‌دهند که چین در 20 سال گذشته واردات این کالا را کاهش داده و رفته‌‌رفته در حال تبدیل‌‌شدن به یکی از صادرکنندگان پلی وینیل کلراید است.
نمودار 32: روند واردات پلی وینیل کلراید چین
نمودار 33: روند صادرات پلی وینیل کلراید چین
3.2. پُلی استایرن (390319)
1.3.2. Trade Map
ایران در سالهای 2020، 2019، 2018 و 2017 به ترتیب 159.5، 159، 163 و 155.5 میلیون دلار پلی استایرن صادر کرده است. کشورهای چین، ترکیه و هند به ترتیب با 85، 19 و 15 میلیون دلار مهمترین خریداران پلی استایرن ایران در سال 2020 هستند. کشور افغانستان در سال 2020 با 564 هزار دلار واردات از ایران 0.4 درصد از کل صادرات ایران را به خود اختصاص داده است. همچنین در سالهای 2018 و 2017 افغانستان 570 هزار دلار و 1.2 میلیون دلار پلی استایرن از ایران وارد کرده است. البته این ارقام که اعلام کننده آن منابع ایرانی بودهاند قابل مقایسه با مقدار اعلام شده از منابع افغانستانی نیست. کشور افغانستان در سالهای 2020 تا 2017 به ترتیب 564 هزار[26]، 9 میلیون، 37 میلیون و 11 میلیون دلار پلی استایرن از جهان وارد کرده است. بر اساس آماری که افغانستان منتشر کرده است، ایران در سالهای 2019، 2018 و 2017 به ترتیب 1.7، 26، 4.5 میلیون دلار پلی استایرن وارداتی خود را از ایران دریافت کرده که درصد آن از کل واردات افغانستان به ترتیب 20، 70 و 42 درصد است.[27] با این حال بر اساس گزارش افغانستان، بزرگترین صادرکنندگان پلی استایرن به افغانستان در سال 2020 کشورهای کره جنوبی و چین بودهاند. البته چین خود یک واردکننده پلی استایرن با ارقام بیشتر از یک میلیارد دلار است. در این ارقام ما با توجه به اینکه ارقام با منبع افغانستان منطقی‌‌تر به نظر می‌‌رسند[28]، به آن اتکا می‌‌کنیم. در نهایت در مورد این کالا، به نظر میرسد که ثباتی در مبادلات وجود نداشته و اگر به آمار 2019 توجه کنیم، کره جنوبی و چین در حال پیشروی در بازار افغانستان هستند. بنابراین این کالا را در دستور کار خود قرار خواهیم داد.
جدول 28: صادرات پلی استایرن ایران (میلیون دلار)
شکل 20: توزیع واردکنندگان پلی استایرن ایران در سال 2020
جدول 29: واردات پلی استایرن افغانستان (میلیون دلار)
شکل 21: توزیع صادرکنندگان پلی استایرن به افغانستان در سال 2019
2.3.2 OEC.
بر اساس دادههای این سایت نیز سهم افغانستان از صادرات ایران بسیار ناچیز (زیر 5 درصد) بوده است و همچنین چین، کره جنوبی و پاکستان سهم بیشتری از بازار واردات افغانستان نسبت به ایران دارند. در سال 2019 چین و کره جنوبی حدوداً 55 درصد از واردات پلی استایرن افغانستان را تأمین کرده‌اند.
همچنین در سال 2018 مجموع سهم چین و پاکستان در تأمین این کالا بیش از 60 درصد است. از سال 2014 تا 2016 واردات افغانستان بسیار ناچیز بوده و عموماً توسط ایران تأمین میشد. بنابراین امکان صادرات بیشتر این کالا به افغانستان مُیسر بوده و برای تقویت روابط تجاری لازم است.
جدول 30: صادرات پلی استایرن ایران (میلیون دلار)
نمودار 34: روند صادرات پلی استایرن ایران
جدول 31: واردات پلی استایرن افغانستان (میلیون دلار)
نمودار 35: روند واردات پلی استایرن افغانستان
3.3.2. ملاحظات
1. کشور چین در 10 سال اخیر به طور متوسط 80 الی 90 میلیون دلار سالانه صادرات پلی استایرن داشته است و بخشی از آن نیز به افغانستان رسیده اما در واقع این کشور واردکننده این کالا در اقتصاد بین‌الملل است و هم اکنون بیش از 1.2 میلیارد دلار از این کالا را در سال وارد میکند. کشورهای صادرکننده این کالا به این کشور، چین تایپه، هنگ‌کنگ، سنگاپور و کره جنوبی هستند. همچنین در سال 2020، ایران 63 میلیون دلار صادرات به چین داشته است.
نمودار 36: روند واردات پلی استایرن چین
2. کشور کره‌جنوبی صادرکننده پلی استایرن به طور سالانه به میزان 300 الی 400 میلیون دلار است و بخش اعظمی از نیاز چین را نیز برطرف میکند. بنابر این میتوان به این نتیجه دست یافت که مهمترین رقیب ایران در افغانستان، کشور کره جنوبی است.
نمودار 37: روند صادرات پلی استایرن کره جنوبی
3. کشور پاکستان نیز صادرکننده این کالاست اما صادرات این کشور حدوداً یک‌‌سوم صادرات ایران به جهان است بنابراین نمی‌‌تواند رقیب جدی و بالقوه ایران برای بازار افغانستان باشد.
نمودار 38: روند صادرات پلی استایرن پاکستان
4.2. شیر و خامه به صورت جامد[29] با چربی کمتر از 1.5 درصد (040210)
1.4.2. Trade Map
ایران در سالهای 2020، 2018، 2017 و 2016 به ترتیب 60، 53، 102 و 86 میلیون دلار صادرات پودر شیر داشته است. بزرگترین واردکنندگان این کالا در سال 2020 از ایران به ترتیب سه کشور پاکستان، سوریه و عراق بودهاند که به ترتیب 32.4، 31.9 و 12.3 درصد از کل صادرات این محصول را از ایران به خود اختصاص داده‌‌اند. کشور افغانستان در سال 2020 از کل صادرات ایران تنها 4.5 میلیون دلار یعنی 7.5 درصد سهم داشته است. کشور افغانستان نیز در سالهای 2020 تا 2017 به ترتیب 15، 34، 42 و 43 میلیون دلار واردات شیر و خامه جامد داشته است که مهمترین تأمین‌‌کنندگان آن کشورهای ایرلند، هند، فرانسه و هلند بودهاند. برخلاف دادههای ایران، افغانستان میزان واردات شیر و خامه خود از ایران را بسیار ناچیز اعلام کرده است. بر اساس این آمار در سالهای 2019، 2018 و 2017 ایران به ترتیب 109 هزار، 718 هزار و 1.5 میلیون دلار شیر و خامه جامد به افغانستان صادر کرده است. در واقع سهم ایران از بازار افغانستان در این سه سال به ترتیب 0.32 درصد، 1.7 درصد و 3.4 درصد بوده است. اگر منابع ایران را در این دادهها معتبر بدانیم،[30] در سالهای 2018 و 2017 ایران به ترتیب 3.88 میلیون دلار از 42 میلیون دلار و 7.6 میلیون دلار از 43 میلیون دلار واردات افغانستان سهم داشته است؛ یعنی به عبارتی 9.2 و 17 درصد. به نظر میرسد در این کالا سهم ایران از بازار افغانستان آن طور که باید و شاید نبوده و پتانسیل صادرات بیشتر برای کشور ما وجود دارد.
جدول 32: صادرات پودر شیر و خامه ایران (میلیون دلار)
نمودار 39: روند صادرات پودر شیر و خامه ایران
شکل 22: توزیع کشورهای واردکننده پودر شیر و خامه از ایران در سال 2020
جدول 33: واردات پودر شیر و خامه افغانستان (میلیون دلار)
نمودار 40: روند واردات پودر شیر و خامه افغانستان
شکل 23: توزیع کشورهای صادرکننده پودر شیر و خامه به افغانستان در سال 2019
2.4.2 OEC.
با توجه به دادههای این سایت نیز سهم افغانستان از صادرات ایران عموماً زیر 10 درصد بوده است. طی دهه گذشته کشورهای ترکیه، پاکستان، عراق و سوریه این کالا را از صادرات ایران برای خود تأمین کرده‌اند. در افغانستان نیز کشور هند مهمترین تأمینکننده این کالا در دهه گذشته بوده و در چند سال اخیر نیز ایالات متحده بزرگترین سهم را از واردات افغانستان به خود اختصاص داده است. بنابراین میتوان این کالا را برای صادرات بیشتر به افغانستان در دستور کار قرار داد.
جدول 34: صادرات پودر شیر و خامه ایران (میلیون دلار)
نمودار 41: روند صادرات پودر شیر و خامه ایران
جدول 35: واردات پودر شیر و خامه افغانستان (میلیون دلار)
نمودار 42: روند واردات پودر شیر و خامه افغانستان
5.2. کارتن یا جعبه از جنس کاغذ یا مقوا
1.5.2. Trade Map
ایران در سالهای 2020، 2018، 2017 و 2016، به ترتیب 43.7، 50.5، 33.5، 22.7 میلیون دلار صادرات کارتن یا جعبه داشته است. همچنین عراق، افغانستان و آذربایجان، بزرگترین واردکنندگان این کالا از ایران بودهاند. در سال 2020 از مجموع 43.7 میلیون دلار صادرات ایران، 34.4 سهم عراق، 8.6 سهم افغانستان و 382 هزار دلار سهم آذربایجان شده است. از ارقام مشخص است که بین سهم سه کشور اختلاف زیاد وجود دارد و صادرات ایران به صورت نامتوازنی بین کشورها تقسیم شده است. البته این نبود توازن در سالهای قبل کمتر بوده است. افغانستان در سالهای 2020 تا 2017 به ترتیب 10.5، 38، 42 و 23.5 میلیون دلار واردات کارتن و جعبه داشته است. بر اساس آمار کشور افغانستان، مهمترین صادرکنندگان این کالا به افغانستان سه کشور پاکستان، چین و ایران بودهاند. در سال 2019 از مجموع 38 میلیون دلار واردات افغانستان، 8 میلیون دلار سهم پاکستان، 7.8 میلیون دلار سهم چین و 5.5 میلیون سهم ایران بوده است. به عبارتی سهم ایران از بازار افغانستان بر طبق منابع افغانستان[31] در سال 2019، 14.4 درصد بوده است. این مقدار در سال 2018 و 2017، 18.7 و 14.5 درصد بوده است. دادهها نشاندهنده این است که در این کالا ایران توانایی افزایش صادرات را دارا است و می‌‌تواند جایگزینی برای پاکستان یا حداقل چین باشد.
جدول 36: صادرات کارتن یا جعبه ایران (میلیون دلار)
نمودار 43: روند صادرات کارتن یا جعبه ایران
شکل 24: توزیع کشورهای واردکننده کارتن یا جعبه از ایران در سال 2020
جدول 37: واردات کارتن یا جعبه افغانستان (میلیون دلار)
نمودار 44: روند واردات کارتن یا جعبه افغانستان
شکل 25: توزیع کشورهای صادرکننده کارتن یا جعبه به افغانستان در سال 2019
2.5.2 OEC.
دادههای این سایت با سایت Trade Map در مورد سهم چین و پاکستان بسیار متفاوت است. به بیان دیگر در سایت OEC میزان سهم چین و پاکستان کمتر از ایران گزارش شده است. با این حال درصد سهم ایران با توجه به دادهها رو به کاهش است و در نهایت این کالا را نیز در دستور کار برای تقویت روابط تجاری با افغانستان قرار می‌دهیم.
جدول 38: صادرات کارتن یا جعبه ایران (میلیون دلار)
نمودار 45: روند صادرات کارتن یا جعبه ایران
جدول 39: واردات جعبه یا کارتن افغانستان (میلیون دلار)
نمودار 46: روند واردات کارتن یا جعبه افغانستان
نمودار 47: روند درصد واردات کارتن یا جعبه افغانستان