نقشه‌برداری از منابع طبیعی بکر افغانستان1
حمد حداد
اعتقاد بر این است که افغانستان دارای بیش از یک تریلیون دلار منابع معدنی و فلزات است، اما در بهره‌برداری از آنها با چالش‌های زیادی مواجه است. این یک افسانه نیست. افغانستان در سطح بالایی از ذخایر عظیم مس، آهن، سنگ مرمر، تالک، زغال سنگ، لیتیوم، کرومیت، کبالت، طلا، لاجورد، سنگ‌های قیمتی و غیره قرار دارد. بر اساس گزارشی که توسط وزارت معادن و پترولیوم افغانستان منتشر شده، افغانستان را به عنوان یکی از غنی‌ترین منابع می‌شناسند.
در اعماق زمین در یکی از فقیرترین کشورهای جهان، حداقل یک تریلیون دلار منابع معدنی استفاده نشده قرار دارد. تخمین زده می‌شود این کشور 38 میلیون نفری آسیای جنوبی بیش از 2/2 میلیارد تن سنگ آهن، 1/3 میلیارد تن سنگ مرمر و 1/4 میلیون تن مواد معدنی خاکی کمیاب دارد.
به گفته «اسکات مونتمگری» زمین‌شناس که گستره منابع افغانستان را مطالعه کرده است، این کشور حداقل به 7 تا 10 سال زمان نیاز دارد تا استخراج معادن را در مقیاس بزرگ توسعه دهد تا به منبع اصلی درآمد تبدیل شود. امنیت ضعیف، قوانین ضعیف و فساد مانع از توسعه بخش معدن شده است.
در طول دهه‌های 1960 و 1970، اتحاد جماهیر شوروی و متحدانش در اروپای شرقی بررسی‌های گسترده‌ای از منابع زمین‌شناسی کشور انجام دادند. با این حال، دهه‌ها جنگ به این معنی بود که بیشتر منابع مدفون باقی می‌ماند. در سال 2010، سروی زمین شناسی ایالات متحده (USGS) همراه با سروی زمین شناسی افغانستان (AGS) جامع‌ترین بررسی زمین‌شناسی کشور را با شناسایی 24 منطقه خاص منتخب (AOI) در 34 ولایت افغانستان انجام دادند.
مناطق منتخب در نقشه زیر با کد رنگی مشخص شده‌اند. آنها عبارتند از: ذخایر ارزشمند فلزات(سبز)، ذخایر مصالح ساختمانی(زرد)، ذخایر معدنی صنعتی(بنفش) و مناطق دارای نفت و گاز(قرمز).
آهن فراوان‌ترین فلز ارزشمند افغانستان است. مجموع ذخایر سنگ آهن 2/2 میلیارد تن تخمین زده می‌شود که افغانستان را در میان 10 کشور برتر آهن قابل استخراج قرار می‌دهد. معدن حاجیگک واقع در ولایت کوهستانی بامیان، در 130 کیلومتری (80 مایلی) غرب کابل، دارای بزرگترین ذخایر سنگ آهن در منطقه با 1/7 میلیارد تن سنگ معدنی با عیار 63 تا 69 درصد آهن است. برای فهم بهتر، 2/2 میلیارد تن سنگ آهن را می‌توان برای ساخت حداقل 200هزار ماکت از برج ایفل پاریس استفاده کرد.(بنای یادبودی که 324 متر (1063 فوت) ارتفاع دارد و از 7300 تن آهن در سال 1889 ساخته شده است). همچنین تخمین زده می‌شود این کشور دارای 183 میلیون تن ذخایر آلومینیوم باشد که عمدتاً در ولایات بدخشان و قندهار یافت می‌شود. این فلز سبک وزن پس از آهن، دومین فلز پرمصرف جهان است.
نبرد معدن در شمال افغانستان به ذخایر زغال سنگ با دسترسی آسان بستگی دارد که می‌توان به سرعت از طریق مرز به پاکستان برای بازگشت سریع در قالب عوارض صادرات حمل کرد.
«جفری گریکو»، رئیس اتاق بازرگانی افغان-امریکایی، گفت:«طالبان رویکردی جدی در بخش معدن اتخاذ کرده‌اند و پتانسیل آن را برای درآمدزایی به رسمیت می‌شناسند.»اما بحران نقدینگی ناشی از تحریم‌های ایالات متحده و سازمان ملل متحد بر بانک‌های افغانستان، همراه با ناتوانی آنها در اداره یا اداره یک اقتصاد کارآمد، باعث شده تا آنها به دنبال بازدهی سریع باشند و برای آن، بخش معدن تمرکز اصلی آنها است.
او گفت طالبان «تجربه یا ظرفیت اجرای قوانین جدید در بخش‌های پیچیده مانند حوزه معدن و منابع طبیعی را ندارند». وی گفت: در این میان، «آنها تلاش می‌کنند تا حد امکان از صادرات زغال سنگ و منابع معدنی گرانبها به پاکستان و مکان‌های دیگر سود مالی ببرند، زیرا این امر هم مالیات و هم عوارض صادراتی را فراهم می‌کند.»
این بدان معنا نیست که طالبان تلاش نمی‌کنند. شخصیت‌های طالبان با مقامات چینی دیدار کردند تا در مورد شرایط قرارداد مس عینک گفت‌وگو کنند. دولت سابق قصد داشت آن را اصلاح کند تا برای پیمانکار چینی، شرکت چینی متالورژیکال، جذاب‌تر شود. دلاور، سرپرست وزارت معادن، حتی از این مکان که یک ساعت با ماشین از کابل فاصله داشت، بازدید کرد و نمایندگان چین را تحت فشار قرار داد تا اطمینان حاصل کنند که آثار بودایی در آنجا محافظت می‌شود. علاقه بلندمدت چین به بخش معدن افغانستان به‌طور گسترده‌ای شناخته شده است. به عنوان مثال، ذخایر لیتیوم این کشور می‌تواند یکی از بزرگترین ذخایر در جهان و برای تولید باتری در چین ضروری باشد. بسیاری از افغان‌ها نگران هستند که سکوت طالبان در مورد بدرفتاری چین با مسلمانان اویغور، به‌خاطر معاملات معادن است. در حال حاضر، چینی‌ها در عین حال که روابط خود را با شرکای طالبان مانند حقانی و دلاور توسعه می‌دهند، علاقه خود را پایین نگه می‌دارند.
نورانی، کارشناس معادن گفت: طالبان جلوی نفرین منابع را گرفته‌اند. افغانستان باید از ثروت‌های زیرزمینی برخوردار باشد اما نفرین در اینجا چهار چیز است: معدن می‌تواند زندگی و محیط زیست را مختل کند، همان‌طور که در افغانستان برای مدت طولانی این کار را کرده است.
نورانی افزود: «دوم، چون گروه‌های مختلف برای کنترل منابع می‌جنگند، منبع میان درگیری است. سوم، می‌تواند بر پیکربندی سیاسی تأثیر بگذارد و در نهایت، می‌تواند شخصیت دولت را تعیین کند. افغانستان در لبه تمام این پیامدهای بالقوه قرار دارد و اگر گذشته نشانه باشد، آینده خوب پیش نخواهد رفت.»
افغانستان همچنین دارای 2698 کیلوگرم ذخایر طلا در امتداد دو کمربند طلای اصلی است: بدخشان در جنوب غربی تا تخار و غزنی در جنوب غربی تا زابل. این مقدار طلا می‌تواند حداقل 300 هزار پوند سکه طلا هر یک به وزن هشت گرم ضرب کند.
افغانستان هشتمین کشور کوهستانی در جهان است که دسترسی به بسیاری از مناطق را دشوار می‌کند. هیمالیا هندوکش در شمال شرقی این کشور محصور در خشکی قرار دارد و حاوی مواد معدنی و سنگ‌های مختلف از جمله مرمر، سنگ آهک و ماسه سنگ است که به طور گسترده در ساخت و ساز استفاده می‌شود. سنگ مرمر یک سنگ همه‌کاره است که معمولاً در معماری و مجسمه‌سازی استفاده می‌شود. این کشور 3/1 میلیارد تن سنگ ساختمانی زیبا تولید می‌کند که برای ساخت 13000 بنای یادبود واشنگتن کافی است. استان ننگرهار که هم مرز با پاکستان است به خاطر سنگ مرمر صورتی اونیکس که یکی از پرطرفدارترین‌ها در منطقه است، شهرت دارد. سنگ آهک و ماسه سنگ انواع رایج سنگ‌های رسوبی هستند که به طور گسترده در ساخت و ساز استفاده می‌شوند. سنگ آهک جزء ضروری سیمان است و جزء اصلی محصولات خانگی مانند خمیر دندان و رنگ است. تخمین زده می‌شود که افغانستان حداقل 500 میلیون تن سنگ آهک داشته باشد که عمدتاً در ولایات بدخشان، هرات و بغلان یافت می‌شود.
افغانستان از نظر تاریخی یکی از منابع برتر لاجورد، زمرد و یاقوت در جهان بود. بیشتر سنگ‌های قیمتی در شمال شرق کشور یافت می‌شود. تخمین زده می‌شود که افغانستان 4/1 میلیون تن مواد معدنی کمیاب از جمله لیتیوم که مورد استفاده در باتری‌ها است و اورانیوم که مورد استفاده برای سوخت هسته‌ای است. یکی از بزرگترین ذخایر مواد معدنی کمیاب را می‌توان در خان‌نشین ولایت هلمند یافت. این کشور همچنین دارای 152 میلیون تن باریت است. یک ماده معدنی بی‌رنگ که معمولاً توسط صنعت نفت و گاز در حفاری استفاده می‌شود.
بر اساس گزارش رصدخانه پیچیدگی اقتصادی(OEC)، کل صادرات افغانستان در سال 2019 به 24/2 میلیارد دلار رسید. سه دسته برتر عبارت بودند از:
فلزات گرانبها، جواهرات و جواهرات: 45 درصد (یک میلیارد دلار)
میوه‌ها و آجیل، پوست مرکبات: 24 درصد(538 میلیون دلار)
سبزیجات، ریشه‌های خاص و غد‌ه‌ها: 8 درصد (177 میلیون دلار)
در سال 2019، افغانستان بیش از 90 درصد محصولات خود را تنها به سه کشور صادر کرد؛ 45 درصد به امارات متحده عربی، 24 درصد به پاکستان همسایه و 22 درصد به هند. از زمانی که طالبان کنترل کشور را در 15 آگوست 2021 به دست گرفتند، کشورهای غربی پرداخت کمک‌های خود را به این کشور بشدت محدود کردند. در 2 سپتامبر، طالبان گفت این گروه در درجه اول به تأمین مالی از چین متکی است که در حال حاضر چندین اجاره معدنی طولانی مدت در سراسر کشور دارد.