زبان فارسی در افغانستان
جواد صبوری کزج
دانشجوی دکتری سیاستگذاری فرهنگی و پژوهشگر حوزه دیپلماسی زبانی و ارتباطات میان‌فرهنگی
زبان فارسی، زبان یک قوم و قبیله نیست بلکه هویتی انسجام‌بخش برای مردمانی است که در کشورهای مختلفی از جمله ایران، افغانستان، تاجیکستان، پاکستان، ازبکستان و سایر مناطق فارسی‌زبان زندگی می‌کنند. علاوه بر این، زبان فارسی در برخی از مناطق جهان مثل شبه جزیر هند و ترکیه جایگاه تاریخی والایی دارد. همچنین زبان فارسی، زبان دوم اسلام بوده و علی‌الخصوص در ترویج و رشد مذهب تشیع جایگاه مهمی داشته و از این جهت دارای ارزش و اعتبار است (صبوری کزج و مستمع، 1402: 12). بر این اساس این زبان محدود به یک کشور نبوده و همواره به عنوان یک میانجی فرهنگی نقش برجسته در ارتباطات میان‌فرهنگی کشورهای منطقه داشته است. در این یادداشت کوتاه، زبان فارسی در کشور افغانستان مورد توجه قرار دارد.
زبان فارسی و پشتون، زبان‌های رایج کشور افغانستان بوده که هر دو نیز رسمیت دارند، از این جهت دوزبانگی در این کشور رایج است. در کشور افغانستان به زبان فارسی، دری می‌گویند که تفاوت‌های جزئی از نظر چگونگی تلفظ با زبان فارسی دارد اما به زبان نواحی شرقی و شمال شرق ایران نزدیک‌تر است. این درحالی است که در‌ی‌زبانان افغانستان همواره زبان خود را جزئی از زبان فارسی می‌دانند. افغانستان شاعران و ادیبان بزرگی داشته که به زبان و ادبیات فارسی می‌سرودند و می‌نگاشتند که برخی از آن‌ها عبارتنداز: مولانا، ابن سینا، دقیقی، ناصر خسرو، ابومعشر، رشیدالدین وطواط، رابعه، امیرخسرو، عنصری و ... (شناخت‌نامه زبان فارسی در جهان، 1396). فارسی‌ستیزی در افغانستان از اواخر قرن نوزدهم میلادی و در زمان حکومت امیرشیرعلی خان و عبدالرحمن خان با حمایت انگلیسی‌ها آغاز شد. با تحرکات امیرحبیب الله خان، تلاش‌های عصر نادرخان و تحریکات محمدگل خان مومند وزیر وقت، سعی داشتند تا زبان پشتون را جایگزین زبان فارسی کنند اما به دلیل پویایی و گستره زبان فارسی تنها به تصویب ماده 35 مبنی بر موظف بودن دولت در تقویت زبان پشتو از طریق برنامه موثری در فصل مربوط به حقوق و وظایف مردم منجر گردید (همان).
یکی از راهبردی‌های دیپلماسی فرهنگی امریکا پس از ورود به افغانستان در سال 2001، دیپلماسی زبانی بود. اقدامات و برنامه‌های امریکایی‌ها در راستای سیاست توسعه زبان انگلیسی در کشور افغانستان عبارتند از: دوره دوازده‌ماهه آموزش زبان انگلیسی، طراحی دپارتمان آموزش زبان انگلیسی در وزارت آموزش عالی افغانستان، آموزش زبان انگلیسی برای وزارت مرزها، احیاء مرکز آموزش زبان هرات، آموزش انگلیسی برای کارکنان خبرگزاری باختر، اداره مراکز زبان انگلیسی و یادگیری کامپیوتر و آموزش زبان انگلیسی برای وزارت امور خارجه افغانستان (راستی، 1400: 184).
پس از اینکه دولت طالبان در سال 2021 در کشور افغانستان به قدرت رسید و دوره جمهوریت و حضور امریکایی‌ها در این کشور پایان یافت، همچنان توجه و اهتمام به زبان و ادبیات فارسی در این کشور روند نزولی داشته و دارد. علت مسئله این است که قومیت طالبان عمدتا پشتون بوده و پشتون‌ها به زبان پشتو صحبت می‌کنند و از این جهت تعصب و اهتمام جدی بر روی زبان فارسی ندارند (صبوری کزج و مستمع، 1402: 24). در نتیجه همانطور که بررسی شد، می‌توان حضور جریان استعمار –انگلیسی‌ها و امریکایی‌ها- در افغانستان را تهدید اصلی برای زبان فارسی قلمداد کرد و زبان‌های بیگانه به ویژه زبان انگلیسی همواره بزرگترین تهدید زبان فارسی در این کشور محسوب می‌شوند. در این راستا می‌توان به این نکته اشاره نمود که زبان پشتون به عنوان یک زبان محلی در کشور افغانستان بوده و تهدید اصلی برای زبان فارسی محسوب نمی‌شود بلکه بیشتر به عنوان یک زبان رقیب و محلی مطرح است.