در بند شیطان
کنکاشی پیرامون زندانیهای افغانستانی در اسارت امریکا
مهدی زمانی
پژوهشگر مسائل جهان اسلام
سید محمدعلیشاه موسوی گردیزی در سال 1338 هجری شمسی در ولسوالی گردیز مرکز ولایت پکتیا افغانستان متولد شد. وی پس از اتمام تحصیلات ابتدایی و متوسطه، در سال ۱۳56 در رشته پزشکی دانشگاه کابل پذیرفته و مشغول به تحصیل شد. اما پس از روی کار آمدن حکومت کمونیستی در افغانستان در سال 1357 و دستگیری برخی دانشجویان توسط نیروهای امنیتی رژیم کمونیستی وقت، با جمعی از دانشجویان شیعه و سنی در دانشگاه کابل، انجمن دانشجویان مسلمان را راه‌اندازی کرد. شهید موسوی پس از وخامت وضعیت امنیتی دانشگاه، در سال 1358 دانشگاه را رها کرد و به صف مجاهدین در زادگاهش، گردیز پیوست. وی سالها بهعنوان فرمانده مجاهدین جبهه مرکزی گردیز به مبارزه علیه نیروهای اشغالگر پرداخت و دو بار زخمی شد. شهید موسوی سال 1359 و با آغاز هجوم نیروهای حزب بعث به ایران، وارد ایران می‌شود و بهعنوان نیروی جهاد سازندگی، مسئولیتهای گوناگون را در حوزه پزشکی در خط مقدم نبرد تجربه میکند. وی پس از پایان جنگ در سال 1369 وارد دانشگاه علوم پزشکی تهران شده و در سال 1378 موفق به دریافت دانشنامه دکترای پزشکی از این دانشگاه می‌شود. شهید موسوی در زمان زندگی خود در ایران ضمن تدریس در دانشگاه، با تأسیس مرکز درمانی خیریه در شهرستان شهرری با کمک دیگر پزشکان مهاجر، به خدمترسانی و درمان بیماران محروم خصوصاً بیماران افغانستانی می‌پرداخت. وی در اردیبهشت سال 1381 به کشورش بازگشت و با نامزدی در مجلس بزرگ افغانستان، از طرف مردم زادگاهش به این مجلس راه یافت. شهید موسوی پس از بازگشت از حج در سال 1382، در نیمه شب 22 مهر به اتهام همکاری با القاعده و طالبان، توسط نیروهای ویژه امریکایی مقابل چشم خانوادهاش بازداشت و به زندان بگرام و سپس زندان گوانتانامو منتقل شد. وی پس از 40 ماه از زندان گوانتانامو آزاد شد و به افغانستان بازگشت. شهید موسوی پس از آزادی از زندان گوانتانامو خاطرات خود را در کتابی ۳۶۸ صفحه‌ای با عنوان «حقایق ناگفته از گوانتانامو: سرگذشت یک پزشک زندانی» چاپ و منتشر کرد. وی پس از آزادی از گوانتانامو، یک مدرسه خصوصی و یک درمانگاه خیریه در زادگاهش گردیز تأسیس کرد و مسئولیت ریاست حوادث غیرمترقبه ولایت پکتیا را عهدهدار شد. سرانجام سید محمدعلیشاه موسوی گردیزی مشهور به «چمران افغانستان» در روز جمعه ۱۲ مرداد سال ۱۳۹۷ پس از ادای نماز جمعه در مسجد صاحب‌الزمان در منطقه خواجه حسن، در پی حمله انتحاری گروه تروریستی داعش به شهادت رسید. در نخستین سالگرد شهادت وی، قرآن منقش به دستخط رهبر انقلاب اسلامی، به خانواده این شهید اهدا شد.
عبدالقیوم ذاکر در سال ۱۹۷۳ میلادی در ولایت هلمند افغانستان به دنیا آمد. وی از نزدیکان ملا محمد عمر رهبر اسبق طالبان به شمار میرود. عبدالقیوم ذاکر در مدرسه‌ای در کویته پاکستان درس خوانده و از او به مثابه باتجربه‌ترین فرمانده جنگی طالبان یاد می‌شود. ذاکر در سال ۲۰۰۱ در مزارشریف توسط امریکایی‌ها بازداشت و به زندان گوانتانامو انتقال داده شد. وی در سال ۲۰۰۷ به زندان پل چرخی کابل منتقل و پس از یک سال از زندان آزاد شد. این فرمانده طالبان از سال ۲۰۱۰ برای چهار سال فرمانده نظامی طالبان بود و در سال 2014 به‌دلیل اختلاف با برخی از رهبران طالبان از این سمت کنار رفت. ذاکر در سال ۲۰۱۶ پس از مرگ ملا عمر و در حالی که اختلاف‌های شدیدی میان طالبان ایجاد شده بود، در نامه‌ای بیعت خود را با ملا منصور اعلام کرد و تا حدی توانست اختلافات میان طالبان را کاهش دهد. وی پس از به قدرت رسیدن مجدد طالبان، از 24 اوت 2021 تا 7 سپتامبر 2021 بهعنوان سرپرست وزارت دفاع امارت اسلامی افغانستان منصوب شد. عبدالقیوم ذاکر از 21 سپتامبر 2021 در منصب معاون وزارت دفاع امارت اسلامی افغانستان مشغول فعالیت است.
انس حقانی در 23 جولای سال 1993 میلادی در ولسوالی گرده‌سیری ولایت پکتیا به دنیا آمد. انس کوچکترین پسر جلالالدین حقانی رهبر شبکه حقانی و برادر سراجالدین حقانی وزیر داخله امارت اسلامی افغانستان است. وی که بیش از جنگآوری به سیاست و شعر شهره است، در سال 2014 در بحرین هنگامی که عازم ملاقات یکی از دوستان پدرش بود، توسط نیروهای امریکایی بازداشت شد. حقانی پس از ۲۴ ساعت بازجویی به قطر بازگردانده و به زندان بگرام در افغانستان منتقل شد. وی که در دوران زندان، دوبار به اعدام محکوم شده بود، پس از چهار سال در تبادل زندانیان آزاد شد. انس حقانی در جریان مذاکرات صلح افغانستان، بهعنوان جوانترین عضو تیم مذاکرهکننده طالبان شناخته میشد.
عبدالسلام ضعیف در سال 1968 میلادی در ولسوالی پنجوایی ولایت قندهار افغانستان متولد شد. وی در سال 1978 و بهدنبال کودتای کمونیستی در افغانستان به پاکستان مهاجرت کرد و در آنجا به تحصیل پرداخت. با ورود شوروی به خاک افغانستان، وی در قندهار به مجاهدین پیوست و با به قدرت رسیدن طالبان در سال 1996 وی در مسئولیت‌هایی همچون رئیس اداری وزارت دفاع، معاون وزارت معادن و صنایع و رئیس حمل‌ونقل عمومی فعالیت کرد. آخرین مسئولیت رسمی وی در حکومت نخست طالبان، سفیری امارت اسلامی افغانستان در اسلام‌آباد بود. عبدالسلام ضعیف مدتی پس از حمله نظامی امریکا به افغانستان و در سال ۲۰۰۲ در پاکستان بازداشت و به دولت ایالات متحده امریکا تحویل داده شد. بدین ترتیب دولت ایالات متحده وی را به مدت سه سال در زندان گوانتانامو زندانی و در سال ۲۰۰۵ آزاد کرد.
عبدالرحیم مسلم دوست در یک ژانویه سال 1960 میلادی در شهر جلال آباد مرکز ولایت ننگرهار افغانستان به دنیا آمد. وی در 17 نوامبر 2001 به‌دلیل عضویت در «جماعت الدعوه والقرآن» که وابسته به القاعده میباشد توسط نیروهای امریکایی بازداشت و به زندان گوانتانامو منتقل شد. مسلم دوست در حالی که 17 آوریل سال 2005 آزاد شده بود، در سپتامبر 2006 مجدد توسط نیروهای امنیتی پاکستان بازداشت گردید. وی در جولای 2014 با ابوبکر البغدادی رهبر گروه داعش بیعت کرد و از افراد مؤثر در شاخه خراسان گروه داعش شد، اما در اواخر سال 2015 به‌دلیل اختلاف با حافظ سعید خان فرمانده شاخه خراسان داعش و آنچه که او «نقض دستورات اسلامی و تحقیر افغانان» و «ارتباط با سازمان اطلاعات پاکستان» توسط حافظ سعید خواند، از این گروه جدا شد. عبدالرحیم مسلم دوست در اوایل سال 2022 و پس از چند سال زندگی مخفی جهت در امان ماندن از سوء قصد داعش، به طالبان پیوست. وی در کتابی با عنوان «زنجیرهای شکسته گوانتانامو» به بیان خاطرات اسارت خود پرداخته است.
خیرالله خیرخواه در سال 1967 میلادی در ولسوالی ارغستان ولایت قندهار به دنیا آمد. وی دروس اسلامی خوانده و تحصیلات خود را در دارالعلوم حقانیه در اکوره ختک در مناطق قبایلی پاکستان ادامه داده است، یعنی جایی که بیشتر فرماندهان طالبان آنجا درس خوانده‌اند. زمانی که طالبان در سال 1996 کابل را فتح کرد، او بین سال ۱997 تا ۱998 وزیر داخله دولت طالبان بود و پس از آن بهعنوان والی هرات در غرب افغانستان منصوب شد. طبق برخی شنیدهها، در سال 2002 امریکایی‌ها سعی کردند تا خیرالله خیرخواه را به خدمت بگیرند. آنها از وی می‌خواستند تا اطلاعات موردنیاز آنها را از طالبان به دست بیاورد، اما مذاکرات برای جذب او به سی‌آی‌ای به شکست انجامید و خیرالله خیرخواه به پاکستان فرار کرد.
در این حال نیروهای اطلاعاتی امریکا از فرارش باخبر شدند و خیرخواه را در مرز پاکستان در منطقه چمن بازداشت کردند. خیرخواه پس از دستگیری به گوانتانامو منتقل شد و تا سال 2014 یعنی حدود دوازده سال را در این زندان سپری کرد. خیرالله خیرخواه پس از آزادی و اتمام مدت اقامت اجباری در قطر، در سال 2018 عضو تیم مذاکرهکننده طالبان شد و برای مذاکره و گفت‌وگو به کشورهای مختلف سفر کرد. خیرالله خیرخواه در حال حاضر وزیر اطلاعات و فرهنگ امارت اسلامی افغانستان است.
نورالله نوری در سال 1967 میلادی در ولسوالی شاهجوی ولایت زابل افغانستان به دنیا آمد. وی در دوران حکومت نخست طالبان، مسئولیتهای گوناگونی را در ولایات شمالی افغانستان همچون بلخ عهدهدار بود. او در زمان شکست طالبان در سال 2001، به ژنرال عبدالرشید دوستم تسلیم شد و دوستم او را به امریکایی‌ها تحویل داد. نورالله نوری نیز در سال 2002 به گوانتانامو منتقل و در سال 2014 آزاد شد. وی نیز در سال 2018 به عضویت تیم مذاکرهکننده طالبان در آمد. نورالله نوری هماکنون وزیر سرحدات و قبایل امارت اسلامی افغانستان است.
عبدالحق وثیق در سال 1971 میلادی در ولایت غزنی افغانستان به دنیا آمد. وی در دوران حکومت نخست طالبان، بهعنوان معاون وزیر اطلاعات فعالیت کرد. وثیق نیز پس از بازداشت در سال 2002 به گوانتانامو منتقل شد و در سال 2014 همراه چهار تن دیگر آزاد گردید. وی در سال 2018 بهعنوان یکی از اعضای تیم مذاکرهکننده طالبان معرفی شد. عبدالحق وثیق هماکنون ریاست استخبارات (اطلاعات) عمومی را در امارت اسلامی افغانستان برعهده دارد.
محمد نبی عمری در سال 1968 میلادی در خوست افغانستان به دنیا آمد. وی که از فرماندهان نظامی طالبان بود، در سال 2002 دستگیر و به زندان گوانتانامو منتقل شد. محمد نبی در سال 2014 آزاد و پس از اتمام اقامت اجباری در قطر، در سال 2018 عضو تیم مذاکرهکننده طالبان شد. وی پس از روی کار آمدن مجدد امارت اسلامی بهعنوان والی خوست منصوب گردید، اما در اکتبر 2022 و با حکم سراجالدین حقانی، بهعنوان معاون اول وزارت داخله افغانستان منصوب شد.
محمد فاضل مظلوم در 24 اکتبر سال 1967 میلادی در ولایت اورازگان افغانستان به دنیا آمد. وی در دوران حکومت نخست طالبان، مدتی بهعنوان معاون وزیر دفاع فعالیت کرد. او در زمان شکست طالبان در سال 2001، به ژنرال عبدالرشید دوستم از رهبران اتحاد شمال تسلیم شد و دوستم او را به امریکایی‌ها تحویل داد. محمد فاضل در سال 2002 به گوانتانامو منتقل و در سال 2014 آزاد شد. وی نیز در سال 2018 به عضویت تیم مذاکرهکننده طالبان در آمد. محمد فاضل هماکنون معاون اول وزیر دفاع امارت اسلامی افغانستان است.
آنچه مرور کردیم، زندگانی 10 تن از افغانستانیهای در بند شیطان بود. طبق آخرین دادههای موجود، پس از سال 2020 تنها دو تبعه افغانستانی در زندان گوانتانامو حضور داشتند که این دو نفر یعنی اسدالله هارون و بشر نوروزی نیز پس از به قدرت رسیدن طالبان و خروج نیروهای امریکایی از افغانستان، به کشورشان بازگشتند. حالا دیگر امریکایی‌ها جایی در افغانستان ندارند و از در بیرون رفتهاند، هرچند که راه پنجرهها را نیز خوب بلدند!