حقیقت درباره سطح کشت خشخاش در افغانستان؛ چرا گزارش سازمان ملل گمراه کننده است؟
مصطفی اکبری
خبرنگار تحقیقی افغانستان
دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد در گزارش تازه خود درباره مصرف و قاچاق غیرقانونی مواد مخدر در جهان اعلام کرد بر اساس «آخرین داده‌ها»، در سال 2022 میلادی 7 هزار و 800 تُن مواد مخدر غیرقانونی در سراسر جهان تولید شده است که سهم افغانستان 6 هزار و 200 تُن، معادل 80 درصد کل میزانِ تولید شده است.
گزارش همچنین می‌افزاید پس از افغانستان بیشترین میزان تولید شده تریاک غیرقانونی در میانمار(795 تُن) و مکزیک(504 تُن) است و تأکید می‌کند این آمار بر اساس «آخرین داده‌های موجود» در سال 2019-2020 است. بر اساس این گزارش، سطح جهانی زیر کشت خشخاش در سال 2022 بیش از 26 درصد نسبت به سال قبل افزایش یافته است که عمدتاً به افزایش گزارش شده از افغانستان(32 درصد) و میانمار(33 درصد) مرتبط است، اما با این حال تولید جهانی تریاک به میزان اندکی(3 درصد) کاهش یافته که دلیل آن تولید کمتر تریاک در افغانستان(10 درصد کمتر) در نتیجه خشکسالی در اوایل سال 2022 بود.
از دیگر مسائلی که در این گزارش نسبت به آن ابراز نگرانی شده است، نشانه‌های فزاینده افزایش تولید متامفتامین در افغانستان است که سازمان ملل آن را نشان‌دهنده آن می‌داند که اقتصاد مواد مخدر در این کشور دیگر به طور انحصاری تحت سلطه کشت و قاچاق غیرقانونی مواد افیونی نیست.
«هبت‌الله آخندزاده» رهبر طالبان فروردین سال 1401، حدود 7 ماه پس از تصرف کابل و بازگشت دوباره این گروه به قدرت اعلام کرد کشت خشخاش و تولید مواد مخدر در سراسر این کشور ممنوع است، موضوعی که بسیاری با توجه به عدم مبارزه مؤثر نظام قبلی افغانستان با مواد مخدر و وابستگی معیشت بسیاری از مردم این کشور به کشت خشخاش، به آن با دیده شک و تردید می‌نگریستند.
گزارش تازه سازمان ملل نیز با اذعان به مؤثر بودن ممنوعیت کشت و تولید مواد مخدر در افغانستان، بدون ارائه آمار تصریح می‌کند: برداشت تریاک در سال 2023 در افغانستان ممکن است پس از ممنوعیت ملی مواد مخدر در سال 2022، کاهش چشمگیر با پیامدهای جهانی داشته باشد.
بارزترین اشتباه گزارش سازمان ملل که در آن به «آخرین داده‌ها»ی موجود استناد شده، نادیده گرفتن فصول کشت خشخاش در افغانستان است؛ به این معنی که اگر چه تلاش طالبان برای ممنوعیت کشت خشخاش در بهار 2022، درست پس از اعلام ممنوعیت در اوایل فروردین 1401 آغاز شد، اما مقامات محلی به خشخاش کاشته شده در پاییز سال گذشته که کمتر از یک ماه به برداشت آنها مانده بود، کاری نداشتند، زیرا این امر می‌توانست مقاومت و ناآرامی گسترده‌ای را در نزدیکی فصل برداشت به همراه داشته باشد، چرا که کشاورزان تا فرارسیدن زمان برداشت، وقت و منابع قابل توجهی را صرف کرده بودند.
در واقع تطبیق فرمان ممنوعیت کشت و تولید مواد مخدر در افغانستان یک شبِ نمی‌تواند اتفاق بیفتد، بلکه عملی شدن آن مستلزم آغاز روندی بود که مبتنی بر واقعیت‌های اقتصادی و سیاسی این کشور بوده و همچنین چالش‌های تحمیل اراده حاکمیت به کشاورزان برای ریشه‌کنی خشخاش را در نظر بگیرد؛ محصولی که شاید معیشت قاطبه کشاورزان افغان به آن وابسته باشد و ریشه‌کنی آن ایجاد راهکاری برای کشت و معیشت جایگزین را می‌طلبد.
بدین ترتیب، طالبان به طور خاص خشخاش کشت شده در بهار و تابستان را در جنوب و جنوب غربی افغانستان هدف ریشه‌کن شدن قرار داد و افزایش اعلام شده میزان کشت خشخاش در بهار سال 2022 مربوط به سطح خشخاش کاشته شده در پاییز سال گذشته آن است.
سازمان «AlcisGeo» اخیراً با انتشار نتایج تجزیه و تحلیل تصاویر ماهواره‌ای باوضوح بالا گزارش داد سهم اصلی کشت خشخاش افغانستان که به طور سنتی در جنوب و جنوب غرب این کشور کشت شده، و تنها نیمی از آن در هلمند کشت می‌شود، به طور بی‌سابقه‌ای کاهش یافته و سبب کاهش 80 درصدی زمین‌های زیر کشت خشخاش نسبت به سال 2022(بازه زمانی که گزارش سازمان ملل به آن استناد شده) گردیده است. بر اساس این گزارش، در آوریل 2023(فروردین 1402) تنها 740 هکتارزمین زیر کشت خشخاش در هلمند وجود داشت، در حالی که این میزان در سال 2022 بیش از 129 هزار هکتار بود. همچنین این گزارش حاکی از کاهش چشمگیر کاشت خشخاش در دیگر ولایات عمده کاشت خشخاش یعنی قندهار، نیمروز و فراه است.
همانطور که پیش از این ذکر شد، فرمان ممنوعیت کشت و تولید مواد مخدر در افغانستان بلافاصله اجرایی نشد، زیرا در آن زمان تمامی مزارع خشخاش، که در پاییز کشت شده بودند، تقریباً به بار نشسته بودند. این امر همچنین منجر شد خشخاش‌کاران، به‌ویژه زمین‌داران بزرگ که ممنوعیت را در فصل تازه اجتناب‌ناپذیر می‌دیدند، با علم به اینکه کاهش چشمگیرِ عرضه، افزایش قیمت‌ها را به همراه خواهد داشت، به جای فروش محصول خود آن را احتکار کنند تا پس از اعمال ممنوعیت محصول را چند برابر قیمت به فروش برسانند.
بر اساس گزارش‌های موثق، طالبان تلاش‌های خود برای مبارزه با متامفتامین را طی تابستان 2022 افزایش داده و حاصلات افدرا را در ارتفاعات و همچنین آزمایشگاه‌های تولید افدرین را در سراسر افغانستان هدف قرار داد.
طالبان همچنین بر اساس ممنوعیت اعلام شده، قطب تجارت افدرا را در «بازار عبدالودود» شهرستان «بکواه» ولایت «فراه» هدف قرار داد.
بازار عبدلودود از اوایل 2017 به مرکز بزرگ تجارت افدرا تبدیل شده بود. در زمان جمهوریت، تاجران افدرا برداشت شده را در ارتفاعات مرکزی افغانستان، جایی که محصول به صورت وحشی رشد می‌کند، خریداری می‌کردند و آن را در عبدالودود می‌فروختند. این محصول در شماری از ولایات، از جمله بادغیس، غزنی، غور، ارزگان، فراه و بخش‌هایی از شمال هلمند خریداری و بدون هیچگونه محدودیت قانونی به بازار منتقل می‌شد.
افدرا پس از انتقال، در مرکز بازار ذخیره شده و پس از آسیاب شدن به آزمایشگاه‌های موقت تولید متامفتامین که در اطراف آن ایجاد شده بود، فروخته می‌شد.
دردسامبر 2021، تنها چند ماه پس از به قدرت رسیدن طالبان و همزمان با پایان فصل برداشت افدرا، ممنوعیت برداشت این محصول نیز اعلام شد. مقامات محلی بکواه به تاجران گفتند دیگر اجازه نخواهند داشت افدرا خود را در بازار ذخیره کنند.
در آن سال برداشت محصول افدرا بسیار زیاد بود و درپی فروپاشی نظام جمهوریت، بسیاری از مردم برای برداشت افدرا به کوه‌های مرکز افغانستان رفته بودند.
تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد در 27 نوامبر 2021 تقریباً 12 هزار متر مکعب افدرا در بازار عبدالودود ذخیره شده بود که برای تولید 220 تُن متامفتامین کافی بود؛ با این حال پس از اقدامات طالبان، تصاویر ماهواره‌ای در پایان ژانویه 2022 نشان می‌دهد بازار از آن زمان تاکنون خالی است و به طور کامل تعطیل شده است.
این اقدامات طالبان، به همراه از بین بردن آزمایشگاه‌های تولید متامفتامین سبب اختلال در بازار شد به طوری که تا نوامبر 2022 قیمت افدرا و افدرین در مقایسه با دوازده ماه قبل چهار برابر شده بود؛ قیمت متامفتامین نیز افزایش سه برابری را تجربه کرد.
همچنین گزارش‌های گسترده‌ای از تخریب آزمایشگاه‌ها و مراکز خرید و فروش افدرین در سایر ولایات افغانستان، از بامیان تا هرات، غور تا سرپل، ارزگان تا فاریاب، در طی سال 2022 وجود دارد که نشان می‌دهد تجارت افدرا و تولید افدرین در زمان نظام جمهوریت و قبل از تسلط طالبان بر افغانستان تا چه حد گسترده شده بود.
با این حال این بدان معنا نیست که صنعت متامفتامین در افغانستان از بین رفته است، بلکه باوجود تلاش‌های طالبان تولید همچنان ادامه دارد؛ اما این بار با هزینه‌های قابل توجه بالاتر و در مناطق کوهستانی و دورافتاده نزدیک به گیاه افدرا که در ارتفاع بیش از 2500 متری رشد می‌کند.
با این وجود وقتی تصاویر ماهواره‌ای و قیمت‌ها، حاکی از کاهش تولید تریاک و متامفتامین در افغانستان است، اشتباه است که بگوییم ممنوعیت اعلام شده برای تولید مواد مخدر انجام نشده و یا اینکه تولید خشخاش و متامفتامین در سال‌های 2022 و 2023 افزایش یافته است.
سازمان ملل در گزارش نوامبر 2023 خویش با اذعان به اینکه کشت خشخاش در افغانستان 95 درصد کاهش داشته، به نوعی ادعای خویش در گزارش قبلی را اصلاح کرد. بر اساس گزارش تحقیقی جدید دفتر مواد مخدر و جرائم سازمان ملل، کشت خشخاش در افغانستان به دنبال ممنوعیت مواد مخدر که توسط مقامات طالبان اعمال شد، حدود 95 درصد کاهش یافته است. گزارش می‌افزاید تولید و عرضه تریاک از شش هزار و 200 تن در سال 2022 به تنها 333 تن در سال 2023 کاهش یافته است. بر اساس این گزارش، 233 هکتار زمینی که پیش از این در آن خشخاش کاشت می‌شد به 10 هزار و 800 هکتار زمین در سال 2023 رسیده است.
با این حال، مقامات سازمان ملل هشدار می‌دهند کاهش کاشت خشخاش در افغانستان عواقب انسانی فوری را در جوامع روستایی افغانستان افزایش داده است، زیرا روستاییان آسیب‌پذیر به درآمد حاصل از تریاک متکی بودند. این نهاد همچنان می‌افزاید درآمد کشاورزان از فروش محصول تریاک به تاجران از یک میلیارد و 360 میلیون دلار به 110 میلیون دلار در سال 2023 کاهش یافته است که این رقم کاهش 92 درصدی را نشان می‌ده.
غاده ولی، مدیر اجرایی دفتر مبارزه با مواد مخدر سازمان ملل گفته است: این یک فرصت واقعی برای دست‌یابی به نتایج بلندمدت علیه بازار غیرقانونی تریاک و آسیبی است که در سطح محلی و جهانی ایجاد می‌کند. در عین حال، پیامدها و خطرات مهمی وجود دارد که باید برای نتیجه‌ای که در نهایت مثبت و پایدار باشد، به‌ویژه برای مردم افغانستان، مورد توجه قرار گیرد. این مقام سازمان ملل در ادامه تأکید می‌کند افغانستان در ماه‌های آینده نیاز مبرم به سرمایه‌گذاری قوی برای معیشت پایدار دارد تا فرصت‌هایی به دور از کشت خشخاش برای کشاورزان افغان فراهم شود.
باوجود مبارزه بی‌سابقه و گسترده با مواد مخدر صنعتی و سنتی در افغانستان، میزان کشت خشخاش که در اواخر سال 2021 کاشته شده بود، تبدیل به رقمی شد که توسط مقامات و رسانه‌ها مورد استناد قرار می‌گیرد.
عدم توجه به واقعیت‌های میدانی سبب می‌شود تا وضعیت به طور دقیق منعکس نشود؛ از سوی دیگر سیاستگذاران بر اساس یافته‌های ناقص قادر نخواهد بود تصمیمات آگاهانه‌ای اتخاذ کنند، به ویژه اینکه حفظ کشت خشخاش در پایین‌ترین سطح و ریشه‌کنی کامل کشت غیرقانونی آن نیازمند مساعی مشترک منطقه‌ای و بین‌المللی است.
طالبان اگرچه تاکنون در مبارزه با مواد مخدر موفق بوده است، اما این پرسش جدی وجود دارد که در نبود مشوق‌های لازم و کشت و معیشت جایگزین برای کشاورزان، ادامه این روند تا چه زمانی ممکن است؟
ریشه کن کردن کشت خشخاش در افغانستان موضوعی پیچیده است که نیازمند یک رویکرد چند وجهی و مستلزم تلاش مشترک منطقه‌ای و بین‌المللی می‌باشد؛ تنها تخریب مزارع خشخاش یا اعمال مجازات سخت برای کشاورزان کافی نیست. در عوض، باید راه‌حلی پایدار یافت که به علل ریشه‌ای کشت خشخاش رسیدگی کند و در عین حال اطمینان حاصل شود که کشاورزان منابع درآمدی جایگزین دارند.
یک راه حل بالقوه، ترویج کشت جایگزین با حمایت و کمک‌های کشورهای منطقه و فرا منطقه است. محصولات زیادی وجود دارد که می‌توان در خاک حاصلخیز افغانستان کشت کرد؛ کشاورزان با دریافت آموزش و منابع لازم برای کشت محصولات جایگزین می‌توانند بدون متحمل شدن مشکلات اقتصادی کشت خشخاش را به طور دائمی متوقف کنند.
رویکرد دیگر نیز فراهم کردن دسترسی کشاورزان به بازار برای محصولات‌شان است. بسیاری از کشاورزان افغان به دلیل زیرساخت‌های ضعیف و دسترسی محدود به بازارها برای فروش محصولات خود با مشکل مواجه هستند. با بهبود شبکه‌های حمل و نقل و ارتباط کشاورزان با خریداران در داخل و خارج از کشور، آنها می‌توانند قیمت عادلانه‌ای برای محصولات خود به دست آورند و چشم‌انداز اقتصادی خود را بهبود بخشند.
ریشه کن کردن کشت خشخاش در افغانستان آسان یا سریع نخواهد بود، اما این یک گام ضروری برای ایجاد آینده‌ای با ثبات‌تر و مرفه برای کشور است. با اتخاذ یک رویکرد کل‌نگر که به عوامل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی که به کشت خشخاش کمک می‌کند، می‌توان راه‌حلی پایدار ایجاد کرد که به نفع کشاورزان و نیز کل جامعه باشد.