جایگاه عدالت در سیره رضوی
پرهیز از تبعیض ناروا
حضور امام رضا(ع) در سرزمین ایران و پذیرش ولایتعهدی حکومت عباسی منشأ تحول در اندیشه سیاسی اسلام شد. این تحول، مفاهیم جدیدی همچون «عدالت» را به حوزه سیاست عملی و نظری اندیشه اسلامی‌وارد کرد. نوع مواجهه ایشان با حقوق اقلیت‌های دینی و نیز توزیع عادلانه منابع در نقاط دورافتاده سرزمین اسلامی، نشان از اهتمام آن حضرت به برقراری عدالت و جلوگیری از تبعیض‌های ناروا در حکومت اسلامی‌دارد. این تحولات توانست جریان تمدنی را به وجود آورد که در دوره عباسیان و پس از آن امتداد یافت. در این یادداشت، فرازهایی از منش عادلانه امام رضا(ص) در تعالیم رضوی را تبیین کرده‌ایم.
دکتر محمدتقی کرمی
استاد فلسفه سیاسی اسلام و هیأت علمی‌پژوهشکده علوم‌اسلامی‌رضوی
حکمرانی قانون
با حفظ شایسته‌سالاری
ظهور اسلام در شبه جزیره عرب منشأ تحولات عظیمی‌در تاریخ بشر بود و «اندیشه سیاسی» از جمله حوزه‌هایی بود که دچار تحولی عظیم شد.
این تحول هم در سطح ساختار نظام سیاسی و شکسته شدن ساختارهای سنتی و جاهلی و تفوق نظریه شایسته‌سالاری و هم در سطح محتوایی و تقدم قانون و عقلانیت به جای تفکرات فردمحور عهد جاهلی بود.
مفهوم عدالت از جمله مفاهیمی‌است که با ظهور اسلام ظهوری دوباره یافت و از مهم‌ترین آموزه‌های اسلامی‌گردید و هجرت امام رضا(ع) به مرو و وقایع پس از آن، موجب جهش دیگری در عرصه عدالت اسلامی‌شد.
تحقق عدالت با تربیت انسان عادل
از مهم‌ترین وظایف حکومت در جهت گسترش عدل و عدالت‌گستری، تربیت انسان‌های عادل به مثابه اعضای جامعه سیاسی عادل و بسط عدالت اخلاقی در فضای جامعه به عنوان شرط لازم و پیش‌شرط تحقق عدالت در صحنه سیاسی و اجتماعی است. در نتیجه، بحث از قانون عادلانه یا نهادهای عادلانه فرع بر وجود انسان عادل در جامعه است. در بررسی الزامات عدالت، بحث از الزامات رفتاری عدالت در حوزه عمل سیاسی شهروندان و حاکمان و کارگزاران، مقدم بر بررسی الزامات ساختاری و نهادی و قانونی عدالت است.
روابط اجتماعی عادلانه
توجه به حقوق افراد در تعاملات اجتماعی در سیره امام رضا(ع) بسیار پررنگ است. تا آنجا که در مواردی برخوردهای جدی از آن حضرت در مورد مراعات حدود حقوق می‌توان دید.
حیات جمعی لاجرم حقوقی را بر عهده افراد جامعه می‌گذارد چرا که اگر قرار باشد تا هیچ حقی بر گردن هم نداشته باشیم، زندگی جمعی با چالش‌های جدی مواجه می‌شود. امام سجاد(ع) هم در رساله حقوق خود به بیان حقوق بیش از 50 صنف از موجودات عالم اعم از انسان و غیرانسان پرداخته است.
تأکید امام رضا(ع) بر روابط اجتماعی عادلانه را با ذکر این داستان می‌توان مثال آورد: روزی امام رضا(ع) به همراه سلیمان جعفری وارد منزل شد و مردی رنگین‌پوست را دید که در بنایی بخشی از منزل به سایرین کمک میکند. آن حضرت از خدمتکاران منزل سؤال فرمودند که این فرد کیست؟ آنها در پاسخ عرضه داشتند: مردی است که در کارها به ما کمک میکند و مزدش را می‌دهیم. امام فرمودند: آیا مزد او را طی کرده‌اید؟ آنها گفتند: مرد قانعی است هرچه بدهیم رضایت می‌دهد! امام ناراحت شدند و فرمودند: بارها شما را از اینکه کسی را بدون تعیین مزد به کار گیرید نهی کرده‌ام. (کلینی، 1387، ج 5، ص 288)
این روایت بیانگر این دیدگاه در تعالیم رضوی است که ضعف و ناتوانی یا تواضع و فروتنی افراد، مانع از تعیین حقوق ایشان در روابط اجتماعی نیست. تأکید امام رضا(ع) بر تعیین حقوق افراد به تناسب کاری که انجام می‌دهند و اعطای حقوق ایشان متناسب با استحقاق‌ها، تأکید ایشان به «روابط اجتماعی عادلانه» را نشان می‌دهد.
مکتوب حاضر متن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از مقاله دکتر کرمی‌در پنجمین کنگره جهانی حضرت رضا(ع) با عنوان «عدالت به مثابه نفی تبعیض در قلمرو نظام اسلامی‌از منظر تعالیم رضوی» است که به همت سازمان علمی‌و فرهنگی آستان قدس رضوی برگزار شد.
بــــرش
توجه به حقوق اقلیت‌ها
در سیره امامان شیعه بویژه امام رضا(ع) توجه به حقوق اقلیت‌های دینی و افراد غیر هم‌کیش بسیار برجسته است. ایشان انسان را به عنوان مخلوقی از مخلوقات خدا ارج می‌نهد و این بینش را محور تعاملات اجتماعی‌شان قرار می‌دهند تا حق هیچ‌کس ضایع نشود. در این رابطه، داستان پندآموزی وجود دارد که مردی زردشتی اهل نیشابور دار فانی را وداع گفت و مبلغ قابل‌توجهی از میراث خود را برای تقسیم بین فقیران وصیت کرد اما حاکم نیشابور، آن مبلغ را بین فقرای مسلمان پخش کرد و خبر آن را برای مأمون عباسی فرستاد؛ مأمون که در محضر امام رضا(ع) نشسته بود از حضرت پرسید نظر شما در مورد کار حاکم نیشابور چیست؟ حضرت خطاب به او فرمودند: مسلم است که مرد زردشتی برای فقرای هم‌کیش خود وصیت میکند! به حاکم نیشابور بگو از بیت‌المال مسلمین به همان مبلغ بردارد و بین فقرای زردشتی تقسیم کند تا حقی از آن متوفی ضایع نگردد. (ابن بابویه، بی‌تا، ج 2، ص 184)