زیستن در میان واژگان

سمیرا دردشتی- روزنامه‌نگار: حسن کامشاد ترجمه را صرفاً انتقال واژه‌ها نمی‌دانست، بلکه آن را شیوه‌ای از زیستن و توان انتقال توأمان جهان کلمات می‌دید. کاری که در سال‌های پایانی عمر نیز همچنان محرک بیداری صبحگاهی‌اش بود. او به‌درستی دریافته بود که فرهنگ از خلال همین کوشش‌های خاموش اما مداوم منتقل می‌شود. کامشاد برای دهه‌ها با ممارست بسیار آثار پرشماری را به فارسی ترجمه کرد و امروز اگرچه دیگر در میان ما نیست اما آثاری که از او به‌جا مانده‌اند، همچنان با ما سخن خواهند گفت.

در مسیر ترجمه

تبدیل شدن کامشاد به یک مترجم تمام عیار مراحل مختلفی داشت. شیفته ادبیات و تاریخ بود و در یادگیری زبان انگلیسی نیز اهتمام بسیاری داشت. زمانی‌که در مسجد سلیمان به عنوان کارمند شرکت نفت مشغول بود، توانست بورس تحصیلی را برای آمریکا به دست آورد اما وقتی این خبر را با سرخوشی تمام به اطلاع دوست صمیمی‌اش شاهرخ مسکوب که در آن زمان یک توده‌ای تمام عیار بود، رسانید با پاسخ «چکشی ـ انقلابی» او مواجه شد که در آن کامشاد را برای شادی از رفتن به آمریکا در حالی که دوستان‌شان زیر شکنجه بودند، سرزنش کرد و به خاطر بی‌قیدی و بی‌خیالی به باد انتقاد ‌گرفت. همین شد که کامشاد با اشک اوراق بورسیه را پاره کرد و فعالیت حزبی را جدی‌‌تر گرفت. مدتی بعد نامه دیگری از مسکوب به همراه یک کتاب انگلیسی به دستش رسید که در آن نوشته بود: «به جای رفتن به ینگه دنیا بشین و این کتاب را ترجمه کن». کامشاد چنین کرد و این آغاز مسیر او در ترجمه بود.

کتاب Citizen Tom Paine اثر «هاوارد فاست» بود و کامشاد آن را در چادری که شرکت نفت به لیسانسیه‌های مجرد می‌داد، ترجمه کرد. خودش این تلاش را چنین روایت می‌کند: «ترجمه کار آسانی نبود هر جمله کتاب چند بار مراجعه به فرهنگ انگلیسی - فارسی حییم لازم داشت، معنای بسیاری از اصطلاحات را نمی‌فهمیدم زیر چادر در تپه‌های مسجد سلیمان ساعت‌ها می‌نشستم و با کتاب ورمی‌رفتم سرانجام به هر جان کندنی بود ترجمه را به پایان رساندم.» این کتاب را یکی از دوستانش به تهران برد و به چاپ رسانید ولی آنگونه که خودش می‌گوید این نسخه از ترجمه بسیار پرغلط بود. کتاب البته بعدها نیز در بازار نایاب شد و حتی خودش نسخه‌ای از آن را نداشت. همین شد که بار دیگر «تام پین» را ترجمه کرد و برای چاپ به انتشارات خوارزمی سپرد.

کامشاد اگرچه از بورسیه آمریکا بازماند اما مدتی بعد به کمک ابراهیم گلستان شغلی به‌عنوان استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه کمبریج به دست آورد و در همان‌جا موفق به اخذ مدرک دکتری نیز شد. پس از انقلاب زمانی‌که به صورت اجباری از کارش در شرکت کشتیرانی ایران و انگلیس بازنشسته شد به پیشنهاد صادق چوبک کار فروگذاشته ترجمه را بار دیگر از سر گرفت و به یکی از پرکارترین و دقیق‌ترین مترجمان ایرانی مبدل شد. در ترجمه‌های کامشاد نه فقط انتخاب‌هایش اهمیت دارد بلکه زاویه نگاه او به ترجمه به‌مثابه یک فرآیند فرهنگی قابل توجه است. آثار تاریخی را با حساسیت به لایه‌های پنهان روایت انتخاب می‌کرد و در حوزه فلسفه با دقت به سراغ کتاب‌هایی می‌رفت که هم‌زمان که عمیق بودند، قابلیت فهم عمومی نیز داشته باشند. او به‌جای آنکه خواننده را در پیچیدگی‌های ترجمه غرق کند، پلی میان زبان مبدأ و مقصد می‌ساخت.

ترجمه و بازآفرینی کلمات

کامشاد در ترجمه میان تاریخ، فلسفه و گاه ادبیات در رفت و آمد بود. کتاب «تاریخ چیست؟» نوشته ادوارد هالت کار یکی از مهم‌ترین و اولین آثاری است که توسط او ترجمه شده است. کتاب را به توصیه علیرضا حیدری مدیرعامل وقت انتشارات خوارزمی ترجمه کرد و در سال 1350به چاپ رسید. اثر بشدت مورد استقبال قرار گرفت. اولین تأییدکننده آن که نظرش برای کامشاد بسیار مهم بود، شاهرخ مسکوب بود که در یکی از نامه‌هایش، عکس‌هایی با چند نفر از دوستان را برای کامشاد ارسال می‌کند و می‌نویسد: «چند عکس تاریخی از چند شخصیت تاریخی به منظور ثبت در تاریخ برای مترجم تاریخ چیست؟» عباس امانت نویسنده کتاب «قبله عالم» در اولین ملاقاتی که با کامشاد برای ترجمه اثرش داشت به او گفته بود: «من شما را از کتاب تاریخ چیست؟ می‌شناسم، باور می‌کنید که این اثر مرا ترغیب کرد بروم تاریخ بخوانم؟»

در حوزه تاریخ، کامشاد آثار دیگری را نیز ترجمه کرده است. کتاب «خاورمیانه: دو هزار سال تاریخ از ظهور مسیحیت تا امروز» نوشته برنارد لوئیس، تحولات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی خاورمیانه را از دوران ایران و روم باستان تا انقلاب اسلامی ایران بررسی می‌کند. نویسنده با نگاهی تحلیلی، شکل‌گیری ادیان، گسترش اسلام، حملات مغول و عثمانی و سپس نفوذ غرب را واکاوی کرده است. حسن کامشاد با دقت در زبان و سادگی بیان، این اثر پرجزئیات را به فارسی روان و دقیق برگردانده است. به علاوه کتاب «تاریخ بی‌خردی» نوشته باربارا تاکمن، بررسی تاریخی تصمیم‌های نابخردانه‌ای است که دولت‌ها و حاکمان در دوره‌های مختلف، از جنگ تروا تا جنگ ویتنام، اتخاذ کرده‌اند. نویسنده در این اثر مردم مکان‌ها و وقایع تاریخی را با دقت جالبی روایت می‌کند و کامشاد با درک ابعاد مختلف این اثر توانسته به قول خودش: «متن را با زبان فارسی آشتی دهد.»

ترجمه «استالین مخوف» فاصله گرفتن او با ژست‌های چپ ایام جوانی را به تمامی تصویر می‌کند. البته کامشاد بارها در زندگینامه خود نیز با نوعی تمسخر از رویکردهای ایام جوانی و ایده‌های حزب توده یاد می‌کند. این کتاب نیز وصف کشتارهای استالین و بطالت آرمان‌های کمونیستی است. کتاب «امپراتوری» اثر ریشارد کاپوشچینسکی نیز اثر دیگری است که با همین رویکرد ترجمه شده و روایت فروپاشی شوروی از درون است.

کامشاد دو اثر تاریخی مهم را نیز از نویسندگان فارسی زبان ترجمه کرده است.

اصل این آثار به زبان انگلیسی نوشته شده و مترجم با توجه به اهمیت آنها تلاش کرده این آثار را به بستر آنها بازگرداند. کتاب «ایران برآمدن رضاخان (برافتادن قاجار و نقش انگلیسی‌ها)» اثر سیروس غنی، روایتی مستند و دقیق از سال‌های پرتلاطم ۱۲۹۹ تا ۱۳۰۵ خورشیدی است که به سقوط قاجار و ظهور پهلوی می‌پردازد. کتاب دیگر «قبله عالم» نوشته عباس امانت، زندگینامه‌ای جامع و مدرن از ناصرالدین شاه قاجار است که زندگی خصوصی، شخصیت، سیاست‌ها و تأثیر او بر عصر‌گذار ایران به تجدد را بررسی می‌کند. نویسنده با بهره‌گیری از منابع گسترده، تصویری نو و تحلیلی از این دوره ارائه داده است و کامشاد کوشیده تا با نثری نزدیک به دوره قاجار آن را ترجمه کند و در عین حال جذابیت اثر برای خواننده امروز را نیز مد نظر داشته باشد.طیف دیگری از آثار ترجمه شده توسط حسن کامشاد در مرز تاریخ و فلسفه قرار دارد. برخی تاریخ فلسفه هستند و تعدادی فلسفه تاریخ به شمار می‌آیند و البته در این میان هستند آثاری هم که صرفاً رویکرد فلسفی دارند. کتاب «دنیای سوفی» نوشته یوستین گوردر، که توسط خوانندگان فارسی زبان با استقبال مواجه شد، یکی از اولین آثاری محسوب می‌شود که او در حوزه فلسفه ترجمه کرده است. کتاب رمانی فلسفی است که مفاهیم بنیادین فلسفه غرب را در قالب داستانی جذاب و آموزنده روایت می‌کند و مدخلی ساده و الهام‌بخش برای آشنایی با فلسفه به زبان داستانی است. همچنین کتاب «سرگذشت فلسفه» اثر پروفسور براین مگی اثر دیگری است که به نوعی تاریخ فلسفه محسوب می‌شود و ۲۵۰۰ سال فلسفه‌ غرب را از یونان باستان تا اندیشمندان جدید شامل می‌شود.

کتاب «دریای ایمان» نوشته دان کیوپیت یکی از مهم‌ترین آثار فلسفی و تاریخی ترجمه شده توسط کامشاد است. در این اثر نویسنده تلاش می‌کند نگاهی نو و انتقادی به جایگاه دین در جهان مدرن بیندازد و تحول تاریخی و فکری باور دینی را از قرون وسطی تا جهان امروز بررسی کند. او با مرور تأثیر علم، عقل‌گرایی، سکولاریسم، روان‌شناسی، فلسفه و کثرت‌گرایی دینی به این نتیجه می‌رسد که دین در جهان معاصر با بازآفرینی مستمر و انطباق با واقعیت‌های انسانی و اخلاقی می‌تواند دوام بیاورد. کتاب تلاشی است برای بازاندیشی ایمان در جهان مدرن و مترجم توانسته با نثری روشن و روان آن را به فارسی ترجمه کند.

اثر فلسفی دیگری که کامشاد کار ترجمه آن را عهده‌دار شد، تألیف جان آیدینو و دیوید ادموندز است. کتاب «ویتگنشتاین و پوپر: ماجرای سیخ بخاری» روایتی مستند و تحلیلی از مشاجره مشهور این دو فیلسوف در کمبریج است. این کتاب، تقابل دیدگاه‌های آنها درباره ماهیت فلسفه، زبان و دانش را بررسی کرده و پنجره‌ای به نزاع فکری قرن بیستم و زمینه‌های تاریخی آن می‌گشاید. آثار دیگری مانند «مورخ و تاریخ» نوشته آرنولد توین‌بی و «استفاده و سوءاستفاده از تاریخ» اثر پیتر خیل نیز با رویکرد فلسفی به تاریخ نوشته شده‌اند و کامشاد تلاش کرده است این وجه از تاریخ را که به اعتقاد او عمدتاً در ایران مغفول مانده، به خواننده فارسی زبان معرفی کند.

سیمای کامشاد مولف

مهم‌ترین اثر تألیفی کامشاد رساله دکتری او به انگلیسی درباره نثر جدید فارسی است که از همان ابتدا در خارج از کشور با استقبال مواجه شد و در زمره کتاب‌های درسی دانشگاه‌های انگلستان و آمریکا قرار گرفت اما آن‌گونه که خودش روایت می‌کند کتاب در ایران سرگذشت جالبی نداشت. کامشاد در خاطراتش درباره این اثر می‌نویسد: «کتاب‌ها هم مانند آدم‌ها بعضی نیک‌بخت‌اند و بعضی تیره‌بخت» و او رساله دکتری خود را در زمره آثار تیره‌بختش می‌داند که در ایران یک‌بار به طور افست چاپ و توزیع شده بود و بار دیگر ترجمه غیر دقیقی از آن صورت گرفت که ناچار شده بود مقاله‌ای بنویسد با عنوان «تکذیب می‌کنم، این کتاب نوشته من نیست.» این اثر در نهایت با عنوان «پایه‌گذاران نثر جدید فارسی» توسط خود او به نشر نی سپرده شد. کتاب با نگاهی تاریخی و تحلیلی، سیر تطور نثر فارسی را از دوره صفوی تا میانه قرن بیستم بررسی می‌کند. نویسنده با تمرکز بر تأثیر تحولات سیاسی بر نثر فارسی از اصلاح‌طلبان عهد قاجار تا نویسندگان دوران پهلوی، تصویری روشن از تحول ادبی ایران ارائه می‌دهد.

کتاب بسیار خواندنی «حدیث نفس» که کامشاد نوشتن آن را یک سال پس از درگذشت شاهرخ مسکوب و در حوالی هشتاد سالگی آغاز کرد، تألیف دیگر اوست که در قالب دو جلد زندگینامه‌اش را روایت می‌کند. در این اثر کامشاد با نثری ساده و روان خاطرات و تأملات شخصی خود را بازگو می‌کند و فرصتی فراهم آورده تا خوانندگان با چهره انسانی و احوالات درونی او ورای آثارش آشنا شوند.
حسن کامشاد نوجوان بود که مادرش را در اثر ابتلا به سرطان از دست داد و در حدیث نفس به خاطرات محو ایام حیات او اشاره می‌کند اما دوست صمیمی و نزدیک او شاهرخ مسکوب با مرگ مادرش دردی عظیم را تجربه کرد و این احساس در همه نوشته‌هایش بازتاب دارد. مسکوب همواره می‌خواست برای ادای دین به مادر کاری کند اما اجل این مهلت را به او نداد. کامشاد تلاش کرد با چاپ آن‌چه مسکوب در دفترهای خاطرات و نوشته‌های دیگرش درباره‌ مادر نگاشته بود، دین رفیق به مادر را ادا کند. کتاب «سوگ مادر» حاصل این تلاش است.

حسن کامشاد چهره‌ای ماندگار در ادبیات و اندیشه معاصر ایران است. او در آستانه صدسالگی چشم از جهان فروبست ولی کوشید از بیشتر لحظات عمر خود بهره ببرد. ترجمه «درک یک پایان» اثر جولین بارنز حاصل تلاش او در نود سالگی است. برای او ترجمه نه ابزار بلکه آفرینشی موازی با نوشتن بود. بازسازی معنا، زبان و تفکر در قالبی تازه از کلمات با حفظ اصالت آن‌ها، کاری بود که او برای دهه‌ها در انجام آن ممارست ورزید.