گل‌ مالی؛ آیینی که خاک و عزا را در هم می‌آمیزد

ایران آنلاین: سوگواری برای مصائب ائمه اطهار (ع)، بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ شیعی است که با آیین‌های خاصی نیز همراه است. این آیین‌ها در هر منطقه، با رنگ و بوی خاصی برگزار می‌شوند و بازتابی از باورها و رسوم محلی آن خطه هستند. در این میان، عزاداری برای شهادت امام حسین(ع) در ماه محرم، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و با نمادها و آیین‌های خاصی همراه است که بررسی آن‌ها، دریچه‌ای به شناخت فرهنگ و دین‌داری مردم می‌گشاید.

بیشتر بخوانید:

آیین کرب‌ زنی؛ نوایی از جنس تاریخ و اتحاد در عزای حسینی

یکی از این آیین‌های منحصربه‌فرد، "گل‌مالی" است که در لرستان برگزار می‌شود. در روزهای منتهی به عاشورا، مردم این خطه، خود را برای عزاداری آماده می‌کنند و بر اساس یک سنت دیرینه، با پوشیدن لباس عزا و آغشته کردن سر و صورت خود به گل، حزن و اندوه خود را به نمایش می‌گذارند.

گل‌مالی، تنها مختص به ایام محرم نیست، بلکه در سوگ از دست دادن عزیزان نیز انجام می‌شود. این آیین، ریشه در باورهای کهن مردم لُر دارد و نمادی از پیوند انسان با خاک است.

ریشه‌های تاریخی گل‌مالی

برخی، قدمت این آیین را به داستان هابیل و قابیل نسبت می‌دهند؛ زمانی که هابیل به دستور خداوند، پیکر برادرش را در خاک پنهان کرد. این روایت، بیانگر این است که خاک، سرآغاز و سرانجام حیات است.

در گذشته، هنگامی که پارچه سیاه به آسانی در دسترس نبود، مردم لُر از تکه‌ای سیاه‌چادر به عنوان نماد عزا استفاده می‌کردند و شانه‌های خود را با گل می‌پوشاندند؛ این کار، یادآور این نکته بود که جسم انسان از خاک آفریده شده و به خاک بازمی‌گردد.

پس از پذیرش اسلام و به‌ویژه پس از واقعه عاشورا، مردم لرستان، با حفظ این آیین باستانی، آن را در عزای اهل بیت (ع) به کار گرفتند. آن‌ها در روز عاشورا، ضمن برپایی خیمه‌های عزا و روایت مصائب امام حسین (ع)، سر و شانه خود را گل‌مالی می‌کردند و با روشن کردن آتش، به تطهیر و روشنایی روح خود می‌پرداختند. همچنین، آیین‌های دیگری همچون چمری‌زنی و مویه‌خوانی نیز در این ایام برگزار می‌شود.

آیین چمری زنی، مراسمی سنتی و ویژه سوگواری در میان مردم استان‌های لرستان، ایلام و کرمانشاه است که در آن با نوای غم‌انگیز ساز و دهل و مرثیه‌سرایی به یاد متوفی عزاداری می‌کنند. این مراسم معمولاً برای درگذشتگان مرد و به ویژه افراد سرشناس برگزار می‌شود و زنان در آن به مویه و زاری می‌پردازند.

آیین مویه‌خوانی هم به نوعی آواز غمگین و مرثیه‌سرایی گفته می‌شود که در مراسم عزاداری و برای ابراز حزن و اندوه خوانده می‌شود. این آیین معمولاً توسط زنان و به صورت گروهی انجام می‌شود، به طوری که یک نفر (معمولاً به عنوان سرخوشی‌وش) با خواندن ابیاتی، گروه را رهبری می‌کند و بقیه زنان نیز با او همراه می‌شوند. 

مراحل اجرای آیین گل‌مالی

گل‌مالی، آیینی چند مرحله‌ای است که از هفتم محرم، با عنوان "تراش عباس" آغاز می‌شود و تا پس از شام غریبان ادامه می‌یابد. در روز تراش عباس، مردان با رفتن به حمام و زدودن آلودگی‌ها، خود را برای عزاداری آماده می‌کنند. در روزهای بعد، جمع‌آوری هیزم برای برپایی آتش، یکی از مهم‌ترین اقدامات است. این هیزم برای برپایی آتش استفاده می‌شود تا عزادارانی که در گل می‌افتند، خشک شوند.

در روز تاسوعا، حوضچه‌هایی از خاک نرم و مرغوب در نزدیکی خیمه‌ها و تکیه‌ها ساخته می‌شود. این خاک، در روز عاشورا با گلاب مخلوط شده و گل مخصوص عزاداری را تشکیل می‌دهد. در شب عاشورا نیز، شمع‌هایی در اطراف این حوضچه‌ها روشن می‌شود تا عزاداران، با توسل به امام حسین (ع)، حاجات خود را طلب کنند.