صدای دینداری عقلانی و مسئولانه

فاطمه زارع پیرحاجی- گروه اندیشه روزنامه ایران: جوان امروز، میان سنت و مدرنیته، در پی هویتی می‌گردد که پویا، انسان‌گرا، اخلاق‌محور و هم‌پای آرمان‌های عدالت و آزادی قدم بر‌دارد. دقیقاً در همین نقطه است که دکتر علی شریعتی و گفتمانش می‌تواند برای نسل امروز محل رجوع شود. مفاهیمی‌چون «بازگشت به خویشتن»، «مسئولیت‌پذیری اجتماعی» و «آزادگی» که شریعتی با شور انقلابی و نگاهی ژرف به میدان آورد، هنوز هم می‌تواند چراغ راه نسل Z شود؛ نسلی که دنبال معنای اصیل ایمان به همراه ارزش‌های انسانی و عدالت اجتماعی است. برای بررسی ابعاد این موضوع با آیت‌الله سید محمدعلی ایازی، پژوهشگر برجسته قرآن و نواندیش دینی، درباره «میراث فکری شریعتی برای نسل امروز» به گفت‌وگو نشستیم. این گفت‌وگو به مناسبت سالگرد درگذشت دکتر علی شریعتی (29 خرداد) انجام شد، اما با توجه به رخدادهای جنگ ۱۲ روزه، انتشار آن به تعویق افتاد. با این حال، اندیشه‌ها و دغدغه‌های شریعتی، فارغ از زمان، همواره موضوعی زنده و قابل تأمل‌اند؛ چرا که درباره انسانی سخن می‌گوید که در دل تاریخ ایران، ایستادگی می‌کند و مسیر تحولات را دگرگون می‌سازد. بازخوانی آرای او، بازخوانی ریشه‌های فکر، مبارزه و هویت انسان ایرانی است.

جناب دکتر ایازی، شخصیت علمی- فرهنگی دکتر شریعتی در چه بستر تاریخی و جغرافیایی شکل گرفت؟
دکتر علی شریعتی پس از بازگشت از فرانسه و اخذ درجه دکترای علوم‌انسانی از دانشگاه سوربن، به‌عنوان عضو هیأت علمی‌دانشگاه فردوسی مشهد به تدریس پرداخت. رشته تخصصی‌اش تاریخ بود و درس‌های اسلام‌شناسی ارائه می‌داد که بسیار مورد استقبال دانشجویان قرار گرفت. کلاس‌های او آنچنان تأثیرگذار بود که فضای دانشگاه را متحول کرد. فعالیت‌های فرهنگی و علمی‌شریعتی در «کانون نشر حقایق دینی» شکل گرفت؛ مجموعه‌ای که خود شریعتی عضوش بود و در آن، به‌جای صرفاً تبلیغ و ترویج، به اندیشه‌ورزی دینی و شناخت معارف به شکلی منطقی و معقول، مناسب با طبقات تحصیلکرده می‌پرداختند. این کانون در شهر مشهد، در توسعه آگاهی اهمیت زیادی داشت؛ به‌حدی که ساواک آن را تعطیل کرد، مشابه وضعیتی که برای حسینیه ارشاد در تهران پیش آمد.
شریعتی با برخورداری از مطالعات عمیق در جامعه‌شناسی، تاریخ و علوم‌انسانی، در عین تحمل فشارهای سیاسی و حتی دستگیری، به رشد فرهنگی و اندیشه‌ورزی دینی ادامه داد. سال‌های ۱۳۴۷ به بعد، دوره اوج فعالیت‌های دینی او بود، بویژه سخنرانی‌هایش در حسینیه ارشاد تهران که به نقطه عطفی در تاریخ روشنفکری دینی بدل شد. شریعتی موفق شد با «نواندیشی دینی» فضای دانشگاه‌ها و جامعه فرهنگی را نسبت به مناسک دینی و آموزه‌های اسلامی‌حساس کند. مثلاً تأثیر سخنرانی‌های او در افزایش رعایت مناسک دینی مانند حجاب در حسینیه ارشاد و حتی در سطح شهر تهران، بسیار محسوس بود.

او چطور توانست نسل جوان آن دوره را چنین متأثر از آرا و آثارش کند؟
شروع سخنرانی‌های عمومی‌شریعتی از سال ۱۳۴۷ بود که به‌سرعت بازتاب وسیعی یافت. کتاب‌هایش مانند «پدر، مادر ما متهمیم» و «تشیع علوی و تشیع صفوی» که به وضعیت دین و مذهب در ایران نقدهای جدی وارد می‌کردند، جامعه را به دوقطبی شدیدی کشاند. این مواضع باعث واکنش شدید روحانیون سنتی و گروه‌های مختلف سیاسی شد؛ برخی از آنان او را متهم به انحراف و حتی سنی‌گری کردند. با وجود این هجمه‌ها، اندیشه‌های او در بین جوانان و روشنفکران طرفداران زیادی پیدا کرد و موجب تحولی عمیق در فضای فکری کشور شد. پس از سال ۱۳۵۰، شریعتی لحن آثارش را تغییر داد و از نقدهای تند و سلبی به سمت ادبیات ایجابی و امیدبخش حرکت کرد. کتاب‌هایی مانند «فاطمه فاطمه است»، «حسین وارث آدم» ، «علی؛ ابرمرد تاریخ» و «انسان» نمونه‌های برجسته این دوره بودند که نه‌تنها نقدهای گذشته را تعدیل کردند، بلکه فضای دینی را به سمت امید، خودسازی و طرح مسائل ایجابی دین انقلابی هدایت کردند. بدین ترتیب این تغییر رویکرد باعث شد بخشی از جامعه که نسبت به او بدبین بودند، به‌تدریج با او همراه شوند. در سال‌های نزدیک به انقلاب، حتی علما و مصلحینی مانند استاد مطهری و مهندس بازرگان بیانیه‌ای مشترک در دفاع از این فضای نوین دینی صادر کردند که نشانه اهمیت و تأثیر عمیق اندیشه‌های شریعتی در نسل جوان بود.

شریعتی چگونه به خلأ روشنفکری دینی در آن دوران پاسخ داد؟
در آن دوره، جامعه ایران دچار بحران هویت دینی و روشنفکری بود. روحانیت سنتی دچار تنش و چالش شده بود و روشنفکران مذهبی، اندیشه‌ای نو و متناسب با تحولات اجتماعی نداشتند. شریعتی با بازسازی مفاهیم دینی، جایگاه جدیدی برای دین در جامعه ارائه داد. او با تأکید بر انسان‌گرایی، مسئولیت اجتماعی، آزادی، عدالت و بازنگری در مناسک دینی، پاسخ تازه‌ای به دغدغه‌های نسل جوان داد. این بازسازی اندیشه‌ای باعث شد دینداری صرفاً مناسکی و ظاهری، به‌سوی دینداری عمیق، معرفتی و اخلاقی تغییر جهت دهد. در سایه این رویکرد، به آثار دیگر متفکران عصر نیز توجه بیشتری شد. در آثار او، حقوق افراد با دیدی گسترده‌تر پذیرفته شده و فضای پذیرش مخالفان و دگراندیشان باز شده بود. این ویژگی‌ها برای نسل جدید که به‌دنبال دینداری عقلانی، متناسب با ارزش‌های انسانی و اجتماعی بودند، جذاب و الهام‌بخش بود.

نوع نگاه شریعتی به «مسئولیت‌پذیری اجتماعی» چقدر می‌تواند برای شرایط امروز ما الهام‌بخش باشد؟
شریعتی مفاهیم مهمی‌مانند بازگشت به خویشتن، آزادی و مسئولیت اجتماعی را به شکلی عمیق مطرح کرد. در کتاب «چهار زندان انسان» نگاهی تاریخی و جامعه‌شناسانه به شرایط انسان معاصر دارد. این مفاهیم به نسل امروز فرصت می‌دهد تا با تعمق در هویت خود و مسئولیت‌های اجتماعی، راهی برای تغییر و تعالی پیدا کنند. بنابراین، اندیشه‌های شریعتی همچنان می‌توانند الهام‌بخش و راهنمای امروز ما باشند.

میراث فکری شریعتی چه سهمی‌در گفتمان روشنفکری معاصر ایران دارد؟
شریعتی در دهه‌های ۴۰ تا 50، تحولات گسترده‌ای را در اندیشه دینی ایجاد کرد و این تحولات همچنان مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرند. او از جمله اولین کسانی بود که «اسلام انقلابی» را با نگاهی انسان‌گرا و اجتماعی مطرح کرد. با وجود نقدها و اختلاف‌نظرها درباره آثار و آرای او، نمی‌توان نقش شریعتی را در تحولات فکری معاصر انکار کرد. آثارش هنوز هم ظرفیت ایجاد بحث و پژوهش‌های نو را دارد و می‌تواند نقطه شروع تحقیقات آینده باشد.
نقدهای امروزی باید در چهارچوب تاریخی آثار او صورت گیرد تا داوری منصفانه‌ای انجام شود. شریعتی را باید در بستر زمان خود شناخت و ارزش‌های او را به‌عنوان سرمایه‌ای فرهنگی حفظ کرد. در حوزه شریعتی‌شناسی در سال‌های اخیر توقفی رخ داده است؛ لازم است دوباره به این میراث بزرگ فرهنگی و فکری توجه شود. نقد به‌معنای انکار نیست، بلکه شناخت دقیق و منصفانه در چهارچوب تاریخی است. در کنار شریعتی، دیگر سرمایه‌های اجتماعی و فکری مانند استاد شهید مرتضی مطهری، آیت‌الله شهید سیدمحمد بهشتی، محمدباقر صدر و... نیز باید مورد توجه و بررسی دقیق قرار گیرند تا برای نسل امروز، چراغ راهی روشن فراهم آورند.

نسل z با چه بحران‌ها و دغدغه‌هایی روبه‌رو است و میراث شریعتی چه پاسخی برای این نیازها دارد؟
امروزه در ایران سه نوع دینداری دیده می‌شود: دینداری آیینی- مراسمی، دینداری سنتی- فقهی و نوع سوم  دینداری فعال، انسان‌گرا و اخلاق‌محور است که دینداری نسل جدید بیشتر از این قسم است.
نسل Z کمتر به مناسک صرفاً آیینی یا نگاه سنتی توجه دارد و بیشتر به‌دنبال معنا، ارزش‌های اخلاقی، آزادی و عدالت اجتماعی است. اندیشه‌های شریعتی که بر این ارزش‌ها تأکید دارد، می‌تواند پاسخگوی این نیازها باشد. او مفاهیمی‌مانند آزادگی، برابری، عرفان انسانی و مسئولیت اجتماعی را پررنگ کرده است؛ مفاهیمی‌که برای جوانان امروز، بویژه در مواجهه با بحران‌های هویت و معنویت، اهمیت دارد.