بهار پرفراز و فرود تجارت ایران

گروه اقتصادی روزنامه ایران: کلید فهم این کسری نیز در سهم غالب کالاهای واسطه‌ای (مواد اولیه و نهاده‌های تولید) از واردات است. داده‌ها نشان می‌دهد بیش از ۷۰ درصد دلارهای وارداتی صرف خرید این نوع کالاها شده‌اند و این یعنی کارخانه‌ها و خطوط تولید در حال تغذیه از واردات هستند. اگر این حجم ارز، جایگزینِ خرید کالاهای مصرفی آماده می‌شد، زنگ خطر برای تولید داخلی به صدا درمی‌آمد. این الگو نشانه‌ای از ضرباهنگ تولید در بهار است، هرچند لزوماً به معنای قدرت صادراتی آینده نیست.
 صادرات کالا طی سه ماهه امسال به ۳۴,۴۷۶ هزار تن به ارزش ۱۱,۶۵۵ میلیون دلار رسیده‌ که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۹ درصد از لحاظ وزن و ۱۴ درصد از نظر ارزش کاهش داشته‌ است. واردات نیز طی سه ماهه امسال به ۹,۰۱۳ هزار تن و به ارزش ۱۳,۰۲۹ میلیون دلار رسیده که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۴ درصد از نظر وزن و ۱۲ درصد از نظر ارزش کاهش داشته و از این رو تراز تجاری کشور با احتساب گاز و طلا در سه ماهه امسال منفی یک میلیارد و ۳۷۴ میلیون دلار برآورد شده‌ است. همچنین تراز تجاری بدون احتساب طلا و با احتساب گاز به منفی ۴۰۹ میلیون دلار می‌رسد. 
 
اوج‌گیری صادرات در اردیبهشت 
در آمار تفکیکی ماه ‌به‌ ماه صادرات، شاهد هستیم اردیبهشت‌ماه بیشترین ارزش صادرات را به خود اختصاص داده و در فروردین‌‌ماه ۹ میلیون و ۶۹۸ هزار تن کالای صادراتی به ارزش ۳ میلیارد و ۱۵۹ میلیون دلار به کشورهای هدف صادر شده است، اما در اردیبهشت‌‌‌ماه این ارقام به ۱۵ میلیون و ۳۱۱ هزار تن به ارزش ۵ میلیارد و ۱۵۱ میلیون دلار افزایش یافته است و در خردادماه مجدداً شاهد کاهش صادرات نسبت به ماه قبل از آن (اردیبهشت) بوده‌ایم. در ماه سوم، ۹ میلیون و ۴۶۵ هزار تن کالا به ارزش ۳ میلیارد و ۳۴۴ میلیون دلار کالا صادر شده است.
تغییرات ارزشی و وزنی صادرات در فروردین امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته چشمگیر نیست. وزن و ارزش کالاهای صادراتی این ماه هر دو با کاهش یک درصدی نسبت به فروردین سال قبل روبه‌رو بوده‌اند. معمولاً در فروردین‌ماه به دلیل تعطیلات عید و گذراندن بازار شب عید، میزان صادرات بالا نیست. بازارها اغلب در اردیبهشت‌ماه فعال می‌شوند و به همین دلیل فاصله ارقام صادراتی در اردیبهشت نسبت به فروردین‌‌ماه، هر ساله قابل توجه است. در اردیبهشت امسال، هم از نظر وزن کالاهای صادراتی و هم از نظر ارزش آنها شاهد رشد بوده‌ایم. ارزش صادرات در این ماه نسبت به اردیبهشت سال گذشته ۲ درصد و وزن کالاها رشد ۱۱ درصدی را تجربه کرده ‌است.
 به گفته کارشناسان، مؤلفه «وزن» در تجارت خارجی از مؤلفه «ارزش» اهمیت بیشتری دارد؛ چرا که ارزش کالاها می‌تواند تحت‌تأثیر افت یا رشد قیمت در بازارها و قیمت‌های جهانی قرار گیرد، در حالی که وزن کالا، نشان‌دهنده میزان کالاهای وارد شده یا خارج شده‌ است. در سومین ماه امسال، شرایط غیرعادی بر کشور حاکم و جنگ دوازده روزه از بیست‌و‌سوم خردادماه آغاز شد. طبیعی است که تمام فعالیت‌ها از جمله فعالیت‌های تجاری تحت تأثیر این جنگ قرار گیرند. نگاهی به آمار صادرات خردادماه نشان می‌دهد وزن کالاهای صادراتی در این ماه نسبت به خرداد سال گذشته ۳۴ درصد و ارزش آن ۳۸ درصد کاهش یافته است. در ماه سوم بهار، ۳ میلیارد و ۳۴۴ میلیون دلار کالای صادراتی به وزن ۹ میلیون و ۴۶۵ هزار تن به کشورهای مقصد صادر شده است.
از میان بخش‌های عمده کالاهای صادراتی که عبارتند از «پتروشیمی و پایه نفتی»، «معدن و صنایع معدنی»، «صنعت» و «کشاورزی»، بیشترین ارزش صادرات در بهار، مطابق هر دوره مربوط به بخش «پتروشیمی و پایه نفتی» و بیشترین وزن مربوط به «معدن و صنایع معدنی» است، اما بیشترین ارزش هر تن کالای صادراتی مربوط به بخش صنعت است که حتی نسبت به مدت مشابه سال قبل نیز ۱۵ درصد افزایش یافته است. به عبارتی کالاهای صادراتی صنعتی ارزشمندتری را صادر کرده‌ایم.

صدرنشینی کالاهای واسطه‌ای صادراتی
بر اساس آمارهای سازمان توسعه تجارت، صادرات کالاهای واسطه‌ای، در سه ماه منتهی به خرداد امسال سهم ارزشی بیش از ۵۸ درصدی و سهم وزنی بیش از ۷۶ درصدی را از کل صادرات این سه ماه به خود اختصاص داده‌اند. کالاهای مصرفی نیز سهم بیش از ۲۳ درصدی از وزن و سهم نزدیک به ۳۹ درصدی در ارزش داشته‌اند. کالاهای سرمایه‌ای اما سهم وزنی و ارزشی کمی از کل صادرات دارند که شامل سهم وزنی کمتر از یک درصد و سهم ارزشی بیش از ۳ درصد می‌شود. ایده‌آل‌ترین ترتیب در کالاهای صادراتی در صدر بودن کالاهای مصرفی است؛ چراکه کالاهای مصرفی، کالاهایی با ارزش افزوده بالا هستند و ارزش صادراتی آنها نیز بالاست. اکثر کالاهای واسطه‌ای، کالاهایی هستند که به آنها مواد خام و نیمه‌خام گفته می‌شود و معمولاً از نظر وزنی بالا بوده ولی ارزش بالایی ندارند، اما در شرایطی که بازار داخل تقاضای کافی برای این کالاهای خام و نیمه‌خام نداشته باشد، این کالاها ارزآوران خوبی هستند.

نمای واردات در بهار
واردات کالا در سه ماه منتهی به خرداد امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته و بدون احتساب طلا، هم از نظر ارزشی افت ۱۳ درصدی داشته و هم از نظر وزنی کاهش ۴ درصدی را تجربه کرده است. ارزش واردات طلا به تنهایی معادل ۹۶۵ میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد ۱۵ درصدی دارد، اما وزن آن کاهش ۱۶ درصدی داشته است. رشد ارزشی واردات طلا متأثر از قیمت‌های جهانی است و در واقع طلای کمتری نسبت به مدت مشابه سال گذشته به کشور وارد شده‌ است.
شرایط حاکم بر واردات، مشابه با شرایط حاکم بر صادرات است؛ یعنی تأثیر تعطیلات فروردین‌‌ماه و تأثیر جنگ را می‌توان در آمارها مشاهده کرد.
واردات در فروردین امسال با رشد ۴ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل به ۲ میلیارد و ۹۰۹ میلیون دلار رسیده ولی وزن کالاهای وارداتی با کاهش ۲۵ درصدی، یک میلیون و ۸۴۵ هزار تن را ثبت کرده‌ است. در اردیبهشت‌ماه شاهد افت ارزشی ۱۳ درصدی در واردات بوده‌ایم و در ازای آن رشد وزنی ۲۰ درصدی در آمارها رقم خورده ‌است. در خردادماه نیز هم از نظر وزنی و هم از لحاظ ارزشی روند کاهشی را طی کرده‌ایم. در ارزش کالاهای وارداتی ۱۸ درصد و در وزن کالاها ۱۳ درصد افت به ثبت رسیده ‌است.
 
چشم‌انداز
تراز تجاری منفی بهار ۱۴۰۴، هر چند عددی قابل توجه است، اما لزوماً در شرایط فعلی نشانه بدی نیست. تأکید واردات بر کالاهای واسطه‌ای (مواد اولیه و نهاده‌های تولید) نقطه امیدواری برای چرخش چرخ‌های تولید است، با این حال چند چالش عمده پیش رو است: آنچه از آمارهای تجاری بهار برمی‌آید، چه در صادرات و چه  واردات، شاهد تأثیر جنگ ۱۲ روزه بر فعالیت‌های اقتصادی بوده‌ایم. کاهش صادرات نیازمند راهکارهای فوری برای رفع موانع و بازگشت به مسیر رشد است؛ با اینکه در آمارها وابستگی به صادرات مواد خام و نیمه‌خام دیده می‌شود که لزوم حرکت به سمت صادرات با ارزش افزوده بالاتر را نشان می‌دهد. عملکرد بهار نشان داد تولید داخلی نیازمند نفس‌های تازه از طریق واردات نهاده‌هاست، اما برای جهش واقعی، نیازمند سرمایه‌گذاری و صادرات ارزش‌آفرین در فضایی با حداقلِ بی‌ثباتی است.