جزئیات تغییرات در لایحه حمایت از ایرانیان خارج از کشور در دولت چهاردهم

مهراوه خوارزمی/ گروه سیاسی:  لایحه «حمایت از ایرانیان خارج از کشور» که اکنون در مجلس شورای اسلامی در حال بررسی است، یک تحول مهم و اساسی برشمرده می‌شود. مهم‌ترین تحول اینکه، مسأله‌ای که سال‌ها موضوع بحث‌های سیاسی بود، حالا دارد شکل حقوقی و قانونی به خود می‌گیرد. کمترین اثر این لایحه، ساخت یک ادراک حقوقی برای ایرانیان خارج از کشور است، ادراکی که مطابق آن، فضای ابهام در نسبت آنان با فضای جامعه ایران رفع می‌شود. قابل کتمان نیست که تسریع بررسی این لایحه، با موادی که یک تغییر راهبردی و بهبود برای ایرانیان خارج از کشور محسوب می‌شود، می‌تواند نتیجه جنگی باشد که اسرائیل بر ایران تحمیل کرد.

لایحه حمایت از ایرانیان خارج از کشور جزو اولین لوایحی بود که دولت چهاردهم به مجلس ارسال کرد. پیشینه این لایحه چه بود؟ طبیعتاً نسخه اولیه لایحه در دولت قبل تدوین شده، دولت چهاردهم چه نگاهی به محتوای آن داشت و چه شد که در اولویت قرار گرفت؟
 
در دوره‌ای مسأله ایرانیان خارج از کشور با تشکیل شورای عالی ایرانیان مورد توجه قرار گرفت. آن شورا 8 سال تعطیل بود و در دولت مرحوم رئیسی با ریاست خود ایشان تشکیل شد. با این همه، مسأله اساسی این بود که در زمینه حمایت از ایرانیان خارج از کشور قوانین پراکنده‌ای داشتیم و نیاز به قانونگذاری احساس می‌شد. بنابراین لایحه، اولین بار در دولت سیزدهم تدوین و به کمیسیون امنیت ملی مجلس یازدهم که من رئیس آن بودم، ارجاع شد. اما عمر مجلس یازدهم به تصویب لایحه قد نداد. با آغاز به کار دولت چهاردهم، قاعدتاً لوایح نیمه کاره مانده از دولت قبل، به دولت جدید مسترد شد تا دولت جدید نظر خود را در آنها اعمال کند. در این مرحله، دیگر در مجلس نبودم و مسئولیت معاونت کنسولی وزارت امور خارجه را برعهده داشتم. در مجموع، حدود 8 جلسه برای بررسی این لایحه در دولت برگزار کردیم و درنهایت با تغییرات جزئی لایحه را برای ارسال به مجلس تصویب کردیم. با همه آنچه گفتم، اگر نگاه مثبت و ویژه رئیس‌جمهوری به ایرانیان خارج از کشور نبود، شاید این لایحه پس از استرداد از مجلس، دو سال در دالان‌های دولت باقی می‌ماند. اما یکی از وعده‌های انتخاباتی اصلی آقای پزشکیان، استفاده از ظرفیت ایرانیان خارج از کشور و حمایت از آنان بود. ایشان ایرانیان خارج از کشور را ادامه ایرانیان داخل می‌داند و هیچ تفکیک و تفاوتی میان شان قائل نیست و معتقد است هر ایرانی، فارغ از اینکه انتخاب او برای محل زندگی کدام کشور باشد، باید از حقوق ثابت و حمایت دولت جمهوری اسلامی برخوردار شود. با همین باور و اعتقاد بود که لایحه حمایت از ایرانیان خارج از کشور در اولویت قرار گرفت و البته با همگرایی سران قوا، رئیس مجلس هم این لایحه را در دستور کار قرار دادند.

انسجامی که پس از جنگ اخیر ایجاد شد، تا چه حد در اینکه این لایحه زودتر در دستورکار مجلس قرار بگیرد، مؤثر بود؟
البته تا آنجا که می‌دانم شخص رئیس‌جمهوری برای پیگیری این لایحه تلاش‌ها و نامه‌نگاری‌هایی داشتند، اما نکته مورد اشاره شما هم مؤثر بود. زیرا یکی از شگفتانه‌های تجاوز رژیم صهیونیستی به خاک ایران، حمایت ایرانیان خارج از کشور از ایران، با حس وطن‌دوستی‌شان بود که قطعاً نمایندگان و هیأت رئیسه مجلس را تحت تأثیر قرار داد و در سرعت رسیدگی به این لایحه در مجلس نقش داشت تا با رسیدگی به این لایحه پیام مثبتی به ایرانیان خارج از کشور ارسال و اعلام کنند ما حمایت شما را دریافت کردیم و تمام تلاش ما این است که قدم مثبتی در راستای حمایت از ایرانیان خارج از کشور برداریم. همچنان که یکی از موارد مهمی که در این لایحه تسهیل می‌شود، مکلف کردن دولت به حمایت از ایرانیان خارج از کشور در زمان‌های بحرانی مانند زلزله و جنگ است که تا پیش از این، قانونی برای آن وجود نداشت.

استفاده از نیروی نخبگانی و قرار گرفتن سرمایه ایرانیان خارج از کشور در خدمت توسعه میهن‌شان هم از اهداف این لایحه است؟ از این حیث، چه برآوردی از جمعیت و سرمایه ایرانیان و اهمیت این لایحه از این منظر وجود دارد؟
درباره جمعیت ایرانیان خارج از کشور یا میزان سرمایه در اختیار آنان، عدد دقیقی وجود ندارد. هر چند در همین لایحه، وزارت امور خارجه مکلف به ایجاد یک بانک اطلاعاتی در این باره شده است. از لحاظ جمعیت، آمار ما از عدد مراجعان به نمایندگی‌ها و کنسولگری‌ها به دست می‌آید، حال آنکه ممکن است جمعیت قابل توجهی هم به این مراکز مراجعه نکرده باشند. بنا به این دلایل، تخمین جمعیت ایرانیان خارج از کشور از 4 تا 7 میلیون نفر و حتی بیشتر، متغیر است. درباره سرمایه ایرانیان نیز به همین ترتیب، یک عدد تقریبی وجود دارد. کما اینکه سرمایه ایرانیان مقیم امریکا حدود هزار و 500 میلیارد دلار برآورد شده است. باوجود این، قابل انکار نیست که ورود این سرمایه به داخل کشور  نیازمند فراهم شدن مقدمات و مشوق‌هایی است و این لایحه تنها یکی از تسهیل کننده‌هاست. آنچه ما باید انجام دهیم، تغییر ادراک ایرانیان خارج از کشور نسبت به دولت جمهوری اسلامی است که تبدیل شدن این لایحه به قانون، در این تغییر ادراک مؤثر است. زیرا این امر نشان دهنده عزم و اراده حاکمیت جمهوری اسلامی برای این تسهیل‌گری و ایجاد دسترسی همه ایرانیان به پنجره‌های خدمت حاکمیتی در کشور خودشان است.

به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین موارد این لایحه، ایجاد تسهیلات قضایی برای ایرانیان خارج از کشور باشد.
بله، مواردی مانند بخشودگی تردد غیرمجاز از این جمله‌اند. ماده 13 لایحه هم اهمیت دارد. بر اساس قانون مدنی مصوب سال‌های پیش از انقلاب، اموال ایرانیان دارای تابعیت مضاعف، به صورت خودکار مصادره شده و به فروش می‌رسید. در این فرآیند، حقوق دولت از مبلغ فروش کسر شده و بقیه مبلغ حاصله به فرد مسترد می‌شد. اما در این لایحه، این قانون را حذف کردیم. البته در لایحه این مسأله به همین شفافیت که برای شما تشریح کردم نیامده است، اما اصلاح ماده 989 قانون مدنی طبق این لایحه همین نتیجه را دارد. حتی درباره «سامانه پرسمان تردد» که با استفاده از آن، ایرانیان می‌توانند پیش از سفر به ایران وضعیت حقوقی – قضایی خود را در آن بررسی کنند، در این لایحه آمده است که اگر در این سامانه فرد مورد نظر «تیک مثبت» گرفته باشد، به این معنی است که ورود و خروج او به/ یا از کشور مشکلی ندارد و با هر دستگاهی که بر خلاف این استعلام با فرد برخورد کند، برخورد شود. براساس آنچه گفته شد، قصد و هدف اصلی این لایحه تغییر ادراک ایرانیان خارج از کشور نسبت به نظام‌های حقوقی و قانونی داخل و ایجاد اطمینان و اعتماد بیشتر برای آنان است.
 
موقع تصویب کلیات، انتقاداتی به لایحه مطرح شد و عده‌ای از نمایندگان گفتند که تصویب این لایحه ضرورتی ندارد.
همین طور است، یا اینکه بعضی‌ها می‌گفتند این لایحه تشریفاتی است، در حالی که مسأله‌ای مانند «سامانه پرسمان ترد» یا عفو یا حذف مجازات خروج غیرمجاز، دسترسی به سامانه‌های داخلی و ثبت شکایت در دادگاه‌های داخلی یا حمایت از مادران ایرانی که در خارج از ایران زندگی می‌کنند و صدور شناسنامه برای فرزندان زیر ۱۸ سال در صورت استنکاف شوهر از اخذ شناسنامه، هیچ کدام از اینها امور یا مسائل تشریفاتی نیست.
 
محتویات یا متن لایحه‌ای که در مجلس درحال بررسی است، نسبت به لایحه قبل از خود، چه تغییراتی دارد؟
در لایحه، ماده‌ای را پیشنهاد کرده بودیم که بر اساس آن ایرانیان خارج از کشور می‌توانستند انجمن‌ها و شوراهایی داشته باشند و با برگزاری انتخابات نمایندگانی انتخاب کنند،ضمن اینکه این نمایندگان هم بتوانند با دولت جمهوری اسلامی ارتباط برقرار کنند. این ماده که اتفاقاً در کمیسیون امنیت ملی مجلس یازدهم، از سوی من و آقای ابوالفضل عمویی به لایحه اضافه شده بود و مورد استقبال و حمایت دولت چهاردهم هم قرارگرفته بود، از سوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دوازدهم حذف شده است.