«رایانه» از چه زمانی به جای «کام‍پیوتر» در زبان فارسی رواج پیدا کرد؟

ایران آنلاین: واژه رایانه نخستین‌بار در نوشته‌ای از صادق کیا رئیس فرهنگستان زبان ایران (فرهنگستان دوم، ۱۳۴۹-۱۳۵۸) به کار رفته است. او در پایان یادداشتی که بر کتاب واژه‌نامه بسامدی شعرهای شهید بلخی (فراهم‌آورده محمود منشی، زیرنظر فریدون بدره‌ای، انتشارات فرهنگستان زبان ایران: تیرماه ۱۳۵۵) این واژه را در برابر کامپیوتر به کار برده و نوشته است: فرهنگستان زبان ایران در آغاز کار می‌دانست که برای آنکه واژه‌نامه‌های بسامدی با باریک‌بینی و موشکافی بیشتر و نیروی انسانی کمتر و در زمانی کوتاه‌تر انجام پذیرد، باید از رایانه (کامپیوتر) بهره گرفت. او در پانویس، نوشته‌ است: واژۀ «رایانه» را نگارنده از «راینیتن» پهلوی به معنی آراستن، ترتیب‌ دادن و نظم دادن ساخته و در برابر واژه‌های انگلیسی Computer و فرانسه Ordinateur پیشنهاد کرده است.

به گزارش ایرنا، فرهنگستان زبان ایران در دهه پنجاه سده گذشته تصمیم گرفت واژه‌های بیگانه‌ای را که برای برابرگزینی در دست بررسی داشت، در دفترهایی با عنوان «پیشنهاد شما چیست؟» منتشر کند که«از پذیرش گرم همگانی برخودار باشد.»

شماره پنجم از این دفترها با عنوان «بخشی از واژه‌های رایانه‌ای (کامپیوتری)» سال ۱۳۵۵ منتشر شده است. اعضای گروه واژه‌گزینی رشته انفورماتیک فرهنگستان زبان ایران، واژه «کامپیوتر» را چنین تعریف کرد: «ماشین یا گروهی از ماشین‌ها برای انجام دادن عملیات بر روی داده‌ها، به‌ویژه اعمال شمارشی (حسابی)، به‌طور خودکار».

شماره هشتم از این دفترها که دربردارنده ۳۳۸ واژه بیگانه است و به کوشش پروین بوذری و فروغ مهاجر فراهم آمده و بهمن‌ماه ۱۳۵۶ منتشر شده به «بخشی از واژه‌های فن‌شناسی آموزشی» اختصاص یافته است.

یکی از واژه‌هایی که در دفتر هشتم «پیشنهاد شما چیست؟» نیز برای برابرگزینی به نظرخواهی گذاشته شده بود، «کامپیوتر» Computer (Computor) است. در تعریف این واژه به استناد فرهنگ وبستر (Webster) نوشته شده است:

۱. آن‌که یا آنچه می‌شمارد.

۲. وسیله محاسبه‌ای که به‌ویژه برای حل مسئله‌های دشوار ریاضی طرح‌ریزی شده است.

۳.ماشین خودکار (اتوماتیک) الکترونیکی که برای انجام دادن شمارش‌های ساده یا دشوار به کار می‌رود.

با آنکه کیا واژه رایانه را در یکی از نوشته‌های خود به کار برده است و در جزوه داخلی صحافی‌شده‌ای که فرهنگستان زبان ایران با عنوان «برابرهای فارسی پیشنهادی گروه‌های واژه‌گزینی» تدوین کرده است، رایانه در برابر کامپیوتر ثبت شده است و شماره پنجم «پیشنهاد شما چیست؟» نیز با عنوان «بخش از واژه‌های رایانه‌ای (کامپیوتری)» چاپ‌ شده، شواهدی در دست نیست که فرهنگستان زبان ایران تا پایان فعالیت خود (۱۳۵۸) برابری برای کامپیوتر مصوب کرده باشد.

شورای واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در تاریخ ۱۸ تیرماه ۱۳۷۹ با حضور غلامعلی حداد عادل، جواد حدیدی، بهمن سرکاراتی، علی‌اشرف صادقی، احمد سمیعی گیلانی و ابوالحسن نجفی، پیشنهاد کارگروه تخصصی رایانه را مبنی بر پیشنهاد «رایانه» دربرابر کامپیوتر بررسی و تصویب کرد. سرانجام، شورای فرهنگستان در نشست دویست و چهاردهم خود که در تاریخ سی‌ام مهرماه ۱۳۸۰ تشکیل شد و به بررسی واژه‌های حوزه رایانه و فنّاوری اطلاعات اختصاص داشت، واژه رایانه را دربرابر کامپیوتر تصویب کرد.

در نخستین نشست‌ها قرار شد برای خود واژه کامپیوتر برابر فارسی برگزیده شود و بلافاصله معادل‌های ترجمه‌ایِ ماشین حسابگر، شمارگر، محاسبه‌گر به‌دلایل متعدد از سوی اغلب اعضا رد شد. اعضای شورا پیشنهاد کردند که به‌جای ترجمه واژه کامپیوتر، معادلی مفهومی برای آن برگزینند. کیا یادآور شد که در فارسی میانه فعل «رایانیدن» به معنی به‌نظم درآوردن کاربرد داشته که آرایش و آراستن امروز نیز از همان ریشه است. پس از بحث و بررسی واژۀ رایانه با الگوی ستاک حال فعل+ ه (رایان+ ه) به ‌معنی ابزار انجام همان فعل مانند «گیره» و «رنده» و «ماله» پذیرفته شد. از آن‌پس در نوشته‌های فرهنگستان ازجمله هنگامی که سال ۱۳۵۴ بخشی از واژه‌های رایانه‌ای (کامپیوتری) در قالب دفتر شماره پنجم «پیشنهاد شما چیست؟» منتشر شد همه‌جا واژه رایانه به‌کار رفت. نسخه ویراسته این دفتر نیز سال ۱۳۵۵ منتشر شد.