برگزاری انتخابات شوراهای اسلامی با شیوه جدید
احزاب آماده انتخابات تناسبی هستند؟
کمتر از یک سال تا فرارسیدن روز برگزاری هفتمین دوره انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا، فضای سیاسی کشور با یک واژه تازه آشنا شده است: «انتخابات تناسبی.» بنا به اعلام ستاد انتخابات وزارت کشور، انتخابات سال آینده شوراهای شهر و روستا به صورت «تناسبی» برگزار می‌شود.
ایران آنلاین: تناسبی بودن انتخابات به معنای تغییر کردن سازوکارهای انتخابات است، سازوکاری که تحول تازه‌ای در خود نهاد انتخابات یعنی شکل برگزاری آن، در نتایج انتخابات و دست آخر تحول تازه‌ای در ترکیب نهایی مجامع یا نهادهای برخاسته از انتخابات ایجاد می‌کند. اما مسأله قابل تأمل این است که بخش قابل توجهی از فعالان حزبی هنوز تصویر روشن و شفافی از انتخابات تناسبی ندارند.
فقدان این تصویر از انتخابات تناسبی در احزاب، درحالی است که با تناسبی شدن انتخابات، سهم و نقش احزاب در انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا تغییر کرده و ارتقا می‌یابد. اما درست در زمانی که قرار است نقش احزاب در نظام‌های تصمیم‌گیری و انتخابات تغییر کند، بسیاری از فعالان حزبی هنوز برای این تغییر آماده نیستند.
نبود آمادگی در احزاب، به این معنی است که به صورت شفاف نمی‌دانند در انتخابات تناسبی قرار است چه اتفاقی بیفتد و آمادگی لازم برای شرکت در یک انتخابات تناسبی را هم ندارند. یعنی دقیقاً نمی‌دانند برای رقابت یا فعالیت منجر به پیروزی اصلاً چه کار باید بکنند. این درحالی است که چند روز پیش در سفر معاون سیاسی وزیر کشور به مشهد اولین اطلاعیه برگزاری این انتخابات صادرشد.
بنابراین فرآیند قانونی برگزاری انتخابات آغاز شده و احزاب حدود یک ماه فرصت دارند خود را برای شرکت در این رقابت که به صورتی جدید برگزار می‌شود، آماده کنند.
تناسبی یا اکثریتی؛ دو نظام انتخاباتی متفاوت
در یک سال گذشته وزارت کشور به ویژه ستاد انتخابات و معاون سیاسی وزیر کشور در نشست‌های مختلف با استانداران و مجریان انتخابات، بارها تأکید کرده‌اند هفتمین دوره انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا در سال آینده، براساس قانون به صورت تناسبی برگزار خواهد شد. مدیران وزارت کشور برگزاری انتخابات تناسبی را نقطه آغاز تحول یا تجربه‌ای مؤثر برای تغییر شکل و ماهیت انتخابات در عرصه‌های دیگر، مثلاً در انتخابات مجلس شورای اسلامی هم عنوان کردند. اما انتخابات تناسبی چیست و چه تفاوتی با شیوه گذشته دارد؟ برای برای درک اهمیت تحول جدید باید آن را با «انتخابات اکثریتی» مقایسه کرد. تا امروز چه در انتخابات مجلس و چه شوراها، انتخابات بر اساس نظام اکثریتی برگزار می‌شد؛ یعنی هم شمارش آرای مردم و هم اعلام نتایج براساس نظام اکثریتی بود. در انتخابات اکثریتی، هر رأی‌دهنده به هر تعداد نامزد که در برگه‌ها مشخص شده رأی می‌دهد و در نهایت نامزدهایی که بیشترین رأی را کسب کنند پیروز می‌شوند.
مثلاً در حوزه انتخابیه تهران که جریان‌های سیاسی (و نه احزاب) فهرست ارائه می‌دهند، هر جریانی که تعداد بیشتری از نامزدهایش بیشترین آرا را کسب کند، پیروز انتخابات می‌شود. به این ترتیب انتخابات، مثل انتخابات 1402 مجلس در تهران، عملاً به بازی برد و باخت تبدیل شد؛ همه 30 نماینده تهران از یک فهرست انتخاب شدند و فهرست رقیب نتوانست حتی یک صندلی در مجلس کسب کند. در انتخابات گذشته این رویه برعکس بود. به این ترتیب برگزاری انتخابات اکثریتی ساده، قابل فهم و شمارش آرا و اعلام نتایج سریع است؛ اما با یک نقص بزرگ مواجه است: نادیده گرفتن آرای بخش بزرگی از مردم که به دیگر جریان‌ها رأی داده‌اند. تصور کنید در یک انتخابات، فهرست جریان «الف» ۵۸ درصد آرا را کسب کند و فهرست جریان «ب» ۳۶ درصد.
در نظام انتخاباتی اکثریتی، همه کرسی‌ها به جریان «الف» می‌رسد و آرای میلیون‌ها نفر که به جریان «ب» رأی داده‌اند، عملاً هیچ نقشی در تعیین ترکیب نهاد منتخب نخواهد داشت. این همان جایی است که احساس «صدای شنیده نشده» در جامعه تقویت شده و به‌تدریج انگیزه مشارکت انتخاباتی را کاهش می‌دهد. فضای سیاسی یا نهادهای منتخب را هم قطبی کرده و انتخابات را به بازی «همه یا هیچ» تبدیل می‌کند؛ یعنی یک طرف همه پیروزی را از آن خود می‌کند و طرف مقابل هیچ چیزی عایدش نمی‌شود.
در نظام انتخاباتی تناسبی ماجرا متفاوت است. در همان مثال، فرض کنید فهرست «الف» ۵۸ درصد آرا را به خود اختصاص داده و فهرست «ب» ۳۶ درصد آرای مردم. در یک انتخابات تناسبی، هر حزب یا هر فهرست «به تناسب سبد رأی خود یا به تناسب سهم خود از آرای مردم» صاحب کرسی خواهد شد. بنابراین در این مدل، حتی جریان‌ها و احزاب کوچک‌تر هم می‌توانند در اداره نهادهای انتخابی سهمی متناسب با پایگاه اجتماعی‌شان داشته باشند. به زبان ساده، در یک انتخابات تناسبی، هیچ رأیی بی‌اثر نمی‌ماند.
سردرگمی در اردوگاه احزاب
با وجود این، نگاهی عمیق‌تر نشان می‌دهد که بسیاری از احزاب هنوز در شوک هستند. برخی از تشکل‌های سیاسی حتی از اصل تناسبی شدن انتخابات خبر چندانی نداشتند، چه برسد به طراحی فهرست‌ها یا تدوین استراتژی انتخاباتی برای انتخاباتی که قرار است به شیوه کاملاً متفاوتی برگزار شود. به بیان دیگر، قانون تازه فرصت کم‌نظیری برای حضور جریان‌های کوچک‌تر فراهم کرده و سهم رأی هر شهروند را در نتایج نهایی افزایش داده، اما خود احزاب هنوز ابزار و آمادگی لازم برای بهره‌برداری از آن را ندارند. ازهمین‌رو کارشناسان هشدار می‌دهند اگر این روند به همین صورت ادامه یابد، ممکن است در عمل همان بازیگران سنتی میدان‌دار اصلی باقی بمانند و احزاب تازه‌نفس سهمی از این تغییر نبرند، یا اینکه باز هم نتواند نتایج متفاوتی را نسبت به انتخابات اکثریتی رقم بزند. بنابراین لازم است احزاب خود را برای یک رقابت سیاسی تازه که نقش احزاب و فهرست‌های حزبی درآن افزایش یافته و اساساً این نقش به لحاظ معنایی تغییر کرده است، آماده شوند.
صدای موافقان؛ گامی به سوی تحزب
نخستین پرسش پس از تصویب این قانون آن است که احزاب چه واکنشی نشان دادند؟ آیا با گذشت حدود 7 ماه از تصویب قانون برگزاری انتخابات شوراها به صورت تناسبی، خود را برای این وضعیت جدید آماده کرده‌اند؟ دیدگاه‌های احزاب درباره این قانون و انتخابات سال آینده متفاوت است.
حسین کنعانی‌مقدم دبیرکل حزب سبز ایرانیان، رویکرد تناسبی را مثبت می‌داند، اما همزمان به ایرادهای آیین‌نامه اشاره می‌کند. او می‌گوید: «این آیین‌نامه هم شهرها را در بر می‌گیرد و هم روستاها را، در حالی که کشور حدود ۴۳ هزار روستا و ۱۴۰۰ شهر دارد. شرایط این دو کاملاً متفاوت است و باید مقررات مجزایی برایشان تدوین شود. از سوی دیگر، باید مرز میان نامزد مستقل، حزبی یا جبهه‌ای شفاف باشد تا افراد احساس نکنند اگر مستقل بیایند شانسی ندارند و ناچار باشند به یک حزب یا جبهه بپیوندند. این خوب است که احزاب پاسخگو باشند، اما نباید به رانت حزبی منجر شود.»
علیرضا خجسته‌پور، قائم‌مقام جامعه اسلامی مهندسین، تناسبی شدن انتخابات را «تحولی مهم» می‌خواند و می‌گوید: «یکی از کسانی که در مجلس برای تحقق این موضوع بسیار فعال بود، دکتر قادری از اعضای شورای مرکزی جامعه اسلامی مهندسین بود. ما معتقدیم لازمه تناسبی شدن، وجود احزاب قدرتمند است. اگر می‌خواهیم احزابی داشته باشیم که واقعاً نماینده ملت باشند، باید به آنها فرصت مشارکت بدهیم. این شیوه به تنوع سلایق احترام می‌گذارد و مشارکت عمومی را افزایش می‌دهد.» او البته اذعان دارد که «احزاب هنوز باید بیشتر با قواعد انتخابات تناسبی آشنا شوند»، هرچند اضافه می‌کند که در جلسات داخلی حزب جامعه اسلامی مهندسین بحث‌های ویژه‌ای در این‌باره صورت گرفته است.
از سوی دیگر، سعید شریعتی عضو شورای مرکزی حزب اتحاد ملت، انتخابات تناسبی را فرصتی تازه برای پاسخگو کردن نمایندگان به احزاب می‌داند و بیان می‌کند: «این مدل انتخابات باعث می‌شود نمایندگان برآمده از فهرست‌ها خود را در برابر تشکیلات پاسخگو بدانند. چنین چیزی به تقویت تحزب و اداره حزبی نهادهای انتخابی کمک می‌کند. باید این تجربه را مغتنم شمرد و وزارت کشور و فرمانداری‌ها را در اجرای صحیح آن یاری داد. در بسیاری از کشورهای اروپایی و حتی ترکیه، چنین تجربه‌ای وجود دارد؛ حالا نوبت ماست که برای اولین بار آن را بیازماییم.»
حنیف غفاری، معاون سیاسی حزب مؤتلفه اسلامی معتقد است برگزاری انتخابات تناسبی در شوراها می‌تواند آسیب‌هایی به همراه داشته باشد و در نهایت شوراها را به «شرکت سهامی» تبدیل کند. او می‌گوید: «در انتخابات تناسبی شوراهای شهر و روستا شاهد شکل‌گیری ساختاری جدید هستیم که دو نکته اساسی در آن وجود دارد: اول آنکه اصالت‌بخشی به احزاب و گروه‌ها فی‌نفسه امر مثبتی است؛ زیرا هرچه جایگاه احزاب در معادلات سیاسی و اجتماعی کشور تقویت شود، مسئولیت‌پذیری، پاسخگویی و واگذاری مسئولیت‌ها به‌جای افراد پررنگ‌تر خواهد شد و این امر به پویایی جامعه و ساختار سیاسی منجر می‌شود. با وجود این، مسأله اصلی به خروجی انتخابات تناسبی بازمی‌گردد. اگر نتیجه انتخابات به‌گونه‌ای باشد که شورای ۲۱ نفره یک شهر به یک «شرکت سهامی» تبدیل شود و هر حزب تنها دو یا سه نماینده در شورا داشته باشد، در حوزه اجرا با آسیب‌های جدی روبه‌رو خواهیم شد.»
غفاری تصریح می‌کند: «در چنین شرایطی تکثر موجود مانع از آن می‌شود که یک حزب قدرت مانور کافی داشته باشد و مسئولیت کامل تصمیمات خود را بپذیرد. این وضعیت همچنین می‌تواند فضای «مقصرسازی» در شورا ایجاد کند؛ به‌گونه‌ای که هر حزب یا نماینده‌ای از پذیرش مسئولیت شانه خالی کند. بنابراین ابتدا باید ابهامات انتخابات تناسبی به‌درستی تشریح و سپس برطرف شود تا این تغییر قانون به معضلی برای اداره شهرها تبدیل نشود و برعکس به عاملی برای تسریع و بهبود مدیریت شهری بدل گردد.»
محمد عطریانفر، عضو شورای مرکزی حزب کارگزاران سازندگی نیز مانند دیگر فعالان حزبی از برگزاری انتخابات تناسبی استقبال کرد. او می‌گوید: «اگر نهادهای حاکمیتی در تقسیم قدرت سیاسی و اجرایی قائل به مشارکت همه اقشار فکری و گروه‌های اجتماعی باشند، این رویکرد شایسته قدردانی است. باوجود این، سازوکارهای عملیاتی و اجرایی آن نیازمند مطالعه دقیق است و دولت باید با مشارکت احزاب سیاسی آیین‌نامه‌ها و مقررات مربوط را تدوین کرده و به عرصه عمل اجتماعی بگذارد. در گام اول، شناخت گروه‌های سیاسی و طبقاتی و تعیین ظرفیت و میزان رأی آنها اهمیت دارد، تا روشن شود هر گروه چه سهمی در انتخابات می‌تواند داشته باشد.»
عطریانفر با بیان اینکه تاکنون در حزب کارگزاران جلسه‌ای درباره این موضوع برگزار نشده است، تصریح می‌کند: «تا زمانی که از سوی دولت اراده‌ای جدی وجود نداشته باشد، دلیلی برای مطالعه بیشتر از سوی احزاب دیده نمی‌شود.» به گفته او، «هیچ حزبی تاکنون بررسی دقیق و کاربردی در این زمینه انجام نداده و مباحث تنها در سطح کلی مطرح بوده است.» عضو ارشد حزب کارگزاران سازندگی می‌گوید: «وزارت کشور باید به صورت رسمی و مکتوب، بخشنامه‌ای به احزاب ابلاغ کند و مهلتی تعیین شود تا هر حزب مطالعات، پیشنهادها و مدل‌های خود را تدوین و به وزارت کشور ارائه کند.»
آینده‌ای که در انتظار است
برای اولین بار است که در ایران چنین انتخاباتی تجربه می‌شود، آن هم تجربه‌ای در انتخابات شوراهای شهر و روستا که قرار است اولین گام برای افزایش سهم و وزن احزاب در ساختارهای انتخاباتی برداشته شود. بسیاری معتقدند کلانشهرها بهترین محل برای اجرای این طرح هستند. زیرا تعداد منتخبان در این حوزه‌ها بالاست و رأی‌دهندگان معمولاً به فهرست‌ها توجه بیشتری می‌کنند. بنابراین انتخابات شوراهای پیش‌رو نه فقط آزمونی برای وزارت کشور و نهادهای اجرایی، بلکه آزمونی برای احزاب خواهد بود. آیا احزاب می‌توانند خود را با زمین تازه رقابت تطبیق دهند؟ آیا قادر خواهند بود فهرست‌هایی شفاف و پاسخگو ارائه کنند؟ یا همچنان سیاست ایران اسیر شخصیت‌ها و گروه‌های فردمحور باقی خواهد ماند؟ یک نکته مسلم است و آن اینکه فرصت چندانی باقی نمانده است.
احزاب اگر می‌خواهند نقشی جدی در این تحول ایفا کنند، باید هرچه سریع‌تر وارد میدان شوند. تناسبی شدن انتخابات، بی‌شک هوای تازه‌ای به سیاست ایران می‌بخشد، اما اینکه این هوا چگونه تنفس یا این صدا چگونه شنیده شود، بستگی به آمادگی و بلوغ احزاب دارد. به دیگر سخن، انتخابات شوراهای سال آینده بیش از آنکه رقابتی برای تصاحب کرسی‌های مدیریت شهری باشد، زمینه‌ای برای مواجهه احزاب ایران با یک آزمون تاریخی است؛ آزمونی که می‌تواند آغازگر دوره‌ای تازه از سیاست‌ورزی حزبی و فعالیت احزاب در ایران باشد.
از ایده تا تصویب؛ راه پرپیچ‌وخم تناسبی شدن
تناسبی شدن انتخابات در ایران، موضوع تازه‌ای نیست. در مجالس دهم، یازدهم و دوازدهم بارها طرح‌هایی برای اصلاح قانون انتخابات مطرح شد که محور اصلی آن حرکت به سمت یک نظام تناسبی در انتخابات بود. سرانجام اسفند ۱۴۰۳ نمایندگان مجلس شورای اسلامی ایرادهای شورای نگهبان در «طرح اصلاح موادی از قانون تشکیلات، وظایف و انتخابات شوراهای اسلامی کشور» را بررسی و این طرح را تصویب کردند. به این ترتیب انتخابات شوراهای شهر و روستا در سال 1405 اولین تجربه از برگزاری انتخابات تناسبی خواهد بود. این قانون جدید با اهدافی چون افزایش شفافیت، عدالت انتخاباتی و مشارکت عمومی به‌عنوان گامی بلند در مسیر تقویت دموکراسی در کشور معرفی شده است.
طبق قانون تازه، «هر نامزد پس از تأیید صلاحیت می‌تواند به صورت مستقل یا در قالب یک فهرست انتخاباتی وارد رقابت شود، فهرست‌ها باید رسماً ثبت شوند و هر نامزد تنها اجازه دارد در یک فهرست حضور داشته باشد.» همچنین در این قانون آمده است: «فهرست‌های انتخاباتی با اعلام کتبی یا ثبت در سامانه انتخابات توسط دبیر کل یا بالاترین مقام مسئول احزاب و جبهه‌های سیاسی به هیأت اجرایی شهرستان و اعلام پذیرش توسط همه اعضای فهرست در سامانه یا در صورت ضرورت با مراجعه حضوری به هیأت اجرایی شهرستان تا ۸ روز قبل از زمان شروع تبلیغات انتخابات شکل می‌گیرد.
تأیید فهرست توسط هر عضو به منزله تأیید حضور خود و سایر اعضای فهرست است.» در بند 3 ماده 13 این قانون آمده است: «در محاسبه تعداد کرسی‌های هر فهرست از کل کرسی‌های آن حوزه، تعداد کرسی‌ها بر اساس عدد صحیح سهم آنان منظور می‌شود. سپس با رعایت سقف تعداد کرسی‌های اعضای اصلی شورا، کرسی‌های باقی‌مانده به نامزدهای منفرد یا سایر فهرست‌ها که به ترتیب بیشترین رأی را کسب کرده باشند اختصاص می‌یابد.»
در بند 6 ماده 13 هم آمده است: «در هر مرحله، در صورت تساوی آرا، قرعه کشی انجام می‌شود و تبصره ذیل ماده (۲۰) این قانون لحاظ نخواهد شد.» یک مرور کوتاه بر جزئیات و مواد این قانون نشان می‌دهد که احزاب برای مشارکت در انتخابات تناسبی شوراهای اسلامی شهر و روستا در سال 1405 باید رویه خود را تغییر دهند و دیگر نمی‌توانند مانند گذشته فعالیت انتخاباتی داشته باشند.
انتهای پیام/