رویداد گردشگری تجاری ایران در بغداد

زهرا کشوری- دبیر گروه زیست بوم: این ابتکار که با استقبال سریع و جدی مقامات عراقی، از جمله وزیر گردشگری این کشور و سفیر جدید عراق در ایران، مواجه شده است با هدف بازپس‌گیری سهم صنعت گردشگری ایران از بازار پر پتانسیل عراق طراحی شده است. رفیعی با نقد سیاست‌های گذشته که هزینه‌های بازاریابی را بر کشورهای دوردست متمرکز می‌کرد، تأکید دارد که اولویت امروز، تمرکز بر بازارهای همسایه بویژه عراق است که بیش از نیمی از گردشگران ورودی به ایران را تشکیل می‌دهند. این رویداد چهارمحوری (زیارت، سلامت، سیاحت و علمی) نه‌تنها به دنبال رفع موانع موجود است، بلکه درصدد معرفی جاذبه‌های ناشناخته ایران به گردشگران عراقی و ساماندهی بازار آشفته گردشگری سلامت است. وی همچنین از تلاش برای برگزاری یک کنسرت مشترک در بغداد و رایزنی برای حل مشکل کمبود ناوگان حمل‌ونقل خبر داد.

آقای رفیعی، لطفاً درباره ملاقات خود با وزیر گردشگری عراق توضیح دهید. در این جلسه چه موضوعاتی مطرح شد؟
هدف اصلی از سفر بنده به عراق در مقام نماینده بخش خصوصی ایران، بررسی و واکاوی وضعیت گردشگران عراقی ورودی به کشور بود. با توجه به اینکه بیش از نیمی از آمار گردشگران خارجی ایران را اتباع عراقی تشکیل می‌دهند، اما صنعت گردشگری ما سهم شایسته‌ای از این بازار کسب نکرده است. من و همتای عراقی‌ام، یعنی رئیس انجمن آژانس‌های گردشگری عراق از این وضعیت ابراز گلایه داشتیم؛ چراکه گردشگران ایرانی سفرکننده به عراق نیز عمدتاً توسط شرکت‌های ایرانی مدیریت می‌شوند. هدف نهایی ما، سامان‌بخشی به این بازار گردشگری جهت بهره‌مندی متقابل دو کشور، مردم و دفاتر خدمات مسافرتی از این حجم تبادل مسافر بود، زیرا این بخش در وضعیت کنونی دچار آسیب‌هایی شده که مستلزم ایجاد سازوکار مناسب است.
 
آیا شما منتقد سیاست‌های گذشته در حوزه بازاریابی گردشگری هستید؟
بله، دقیقاً. به باور من، استراتژی بازاریابی می‌بایست بر پایه واقعیت‌های عینی و آمارهای موجود شکل گیرد. در سال‌های گذشته، هزینه‌های قابل‌توجهی صرف بازاریابی در کشورهای دوردستی نظیر ایتالیا، انگلیس و ژاپن شد، در حالی که شمار گردشگران ورودی از این کشورها همواره بسیار ناچیز بوده است.در مقابل، اصلی‌ترین حجم گردشگران ورودی به ایران از کشورهای همسایه، بویژه عراق و عمان هستند. این الگو با تجربه موفق کشورهایی مانند فرانسه و ترکیه که بخش عمده‌ای از گردشگران خود را از همسایگان جذب می‌کنند، همخوانی دارد.
به‌عنوان مثال، حتی در اوج دوره رونق پسابرجام، تعداد گردشگران اروپایی به زحمت به سالانه ۳ هزار نفر می‌رسید. این در حالی است که تنها کشور عمان سالانه بیش از ۳۶ هزار گردشگر به ایران اعزام می‌کند. بر این اساس، تخصیص منابع بازاریابی به بازارهای همسایه که بازدهی و منافع ملموس‌تری دارند، منطقی‌تر و مقرون‌به‌صرفه به نظر می‌رسد.
 
آیا این رویکرد به معنای حذف بازارهای دوردست است؟
خیر. هدف، کنار گذاشتن این بازارها نیست، بلکه بازتعریف اولویت‌ها است. سال‌ها برای جذب گردشگر از کشورهایی مانند ایتالیا، ژاپن و... سرمایه‌گذاری شده، بدون آنکه نتیجه مطلوب حاصل شود.
در مقابل، بازار گردشگری زیارتی بسیار پررونق است، اما سهم ایران از این بازار ناچیز است. بنابراین، تمرکز فوری و مستقیم بر بازار استراتژیک عراق ضروری است. یکی از راهکارهای عملی، برگزاری رویداد تجاری (B2B) در خود عراق برای تحقق این هدف است.
 
با توجه به حضور پررنگ گردشگران عراقی، دلیل برگزاری رودشو در عراق چیست؟
اگرچه گردشگری زیارتی در عراق فعال است، اما بخش‌های سلامت، علمی و سیاحتی ما در این کشور جایگاه مناسبی ندارند. هدف از برگزاری رودشو در عراق، شناسایی نقاط ضعف و تقویت این چهار محور است. این رویداد با استقبال سریع مقامات عراقی مواجه شد. در دو نشست سازنده، وزیر گردشگری عراق شخصاً پیگیر برگزاری جلسات بود. همچنین در تماس تلفنی با دکتر صالحی امیری، وزیر گردشگری ایران، گفت‌و‌گوی بیست‌دقیقه‌ای سازنده‌ای انجام شد. وزیر عراق در این گفت‌و‌گوها آمادگی کامل خود را برای همکاری اعلام کرد. 
 
 آیا نخست‌وزیر عراق در این رودشو حضور خواهد یافت؟
این موضوع هنوز قطعی نیست، اما برای حضور یا حداقل دیدار با ایشان تلاش می‌کنیم. پوشش رسانه‌ای این رویداد ملی بسیار حائز اهمیت است، چرا که پس از دوره دشوار جنگ، صنعت گردشگری نیازمند چنین حرکتی است.
استقبال مقامات عراقی تاکنون بسیار خوب بوده و جلسه سازنده‌ای نیز با رایزن فرهنگی کشورمان در بغداد داشتیم. همچنین، دیدار مفصلی با سفیر جدید عراق در ایران برگزار شد و پیگیری این روند ادامه دارد. امیدواریم با همراهی نهادهای مربوطه و رسانه‌ها، بتوانیم این رویداد بی‌نظیر را محقق کنیم.

گردشگران عراقی عمدتاً از طریق آژانس‌های مسافرتی وارد ایران نمی‌شوند، چون روابط سنتی و خانوادگی بین ایرانی‌ها و عراقی‌ها وجود دارد. بسیاری از عراقی‌ها در خوزستان فامیل دارند و برای دیدار خانواده یا اقامت نیازی به آژانس‌ها ندارند. در شهر ری محله عراقی‌نشین دولت‌آباد و در مشهد نیز جمعیت قابل توجهی از ایرانیان مقیم در عراق در زمان صدام، وجود دارد که زائران را میزبانی می‌کنند. با این حال، طبق توافق ایران و عراق، سالانه ۱۰ میلیون گردشگر بین دو کشور تبادل خواهد شد. پرسش این است که آیا می‌توان این بازار سنتی را به سمت استفاده از آژانس‌ها هدایت کرد؟
در دیدار با وزیر محترم گردشگری عراق، این موضوع را مطرح کردم که بخشی از گردشگران عراقی به شکل سنتی به ایران سفر می‌کنند. البته لازم است ابتدا تعریف دقیقی از «گردشگر» ارائه دهم. بسیاری از این افراد صبح وارد کشور می‌شوند، نیازهای روزمره خود را تأمین می‌کنند و عصر بازمی‌گردند که این الگو بیش از آنکه گردشگری محسوب شود، نوعی تردد مرزی است.
 
گردشگر محسوب نمی‌شود اما هر ورودی از مرز در آمارهای وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی می‌آید.
اما اگر همین گردشگر بخواهد از خدمات هتل و ایاب‌وذهاب استفاده کند، باید از طریق کانال‌های قانونی مانند دفاتر خدمات مسافرتی اقدام کند. این رویه در سطح جهانی مرسوم است؛ مسافران برای سفر به کشورهای اروپایی یا عربی معمولاً پکیج‌های خود را از طریق آژانس‌ها رزرو می‌کنند که هم اقتصادی‌تر است و هم در صورت بروز مشکل، مسئول مشخصی وجود دارد. تا زمانی که به این بلوغ سفر دست نیابیم، بخشی از حقوقمان تضییع خواهد شد که رفع آن نیازمند فرهنگ‌سازی گسترده و زمان است.
 
 در نهایت، راهکار عملی شما برای توسعه گردشگری بین ایران و عراق چیست؟
الان چندین سال است که این سه‌ونیم میلیون نفر دارد می‌آید و می‌رود. ما به این تعداد کار نداریم. هدف ما ایجاد شرایطی است که گردشگران عراقی بازار ایران را بهتر بشناسند. آنها با مشهد الرضا(ع)، قم و تهران (دولت‌آباد) آشنا هستند، اما مناطق دیگر مانند چابهار، قشم، کیش، مکران و جاذبه‌های اصفهان را نمی‌شناسند. اگر با جاذبه‌های منحصر به فرد آشنا شوند، قطعاً استقبال خواهند کرد و این به رشد صنعت گردشگری کشور کمک می‌کند. بنابراین در این رودشو تمرکز ما بر گردشگری سیاحتی است.
 
برنامه‌های شما برای توسعه گردشگری سلامت و علمی در این همکاری مشترک چیست؟
یک محور هم گردشگری علمی است. تعداد زیادی دانشجوی عراقی علاقه‌مند به حضور در ایران وجود دارند، اما شرایط کنونی مانع تحقق این سفرها شده است. همچنین تعدادی از دانشجویان ایرانی نیز علاقه‌مند به تحصیل در عراق هستند که تبادل گردشگران آموزشی و علمی را در دستور کار قرار دادیم. بنابراین درخواست افزایش یک و نیم میلیون گردشگر را مطرح کردیم. افزایش گردشگران ورودی از عراق سخت نیست. در شرایطی که برخی کشورها با بستن سفارتخانه‌ها و ارسال سیگنال‌های منفی سعی در منصرف کردن گردشگران از سفر به ایران دارند کشوری مانند روسیه که خود درگیر جنگ و تحریم هستند، هنوز گردشگری فعالی دارند. ما باید گردشگری سیاحتی و بویژه گردشگری سلامت خود را جدی‌تر معرفی کنیم تا رونق افزایش یک و نیم میلیون گردشگر در سال را عینی کنیم.
 
با توجه به تجربیات منفی گذشته در گردشگری سلامت، بویژه ورود غیررسمی بیماران عراقی و مشکلاتی مانند نبود پزشک متخصص یا انتقال غیراستاندارد از مرز تا مراکز درمانی، چه تمهیداتی برای بازسازی اعتماد و جلب اطمینان گردشگران سلامت عراق اندیشیده‌اید؟
 در گردشگری سلامت، به کشور جفا شده است. گردشگری شامل سلامت، سیاحت، زیارت و… یک متولی دارد: وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی. اما تاکنون این وزارتخانه نتوانسته در دولت نقش حاکم را ایفا کند و در کشور ما چند نهاد مختلف در حوزه گردشگری فعالیت می‌کنند که آسیب جدی ایجاد کرده و زمینه دلالی را فراهم کرده است. به‌عنوان مثال، خانمی پزشک تعریف می‌کرد که بیماری صعب‌العلاج از عراق آورده بودند. پس از درمان موفق با هزینه کم، حتی یک تشکر ساده هم انجام نشد. سپس متوجه شدند به بیمار گفته شده بود بیماری لاعلاجی دارد و باید هر سه ماه یک‌بار با هزینه بالا مراجعه کند، در حالی که این ادعا صحیح نبوده است. وقتی فرآیند درمان از مجاری قانونی خارج و به دست دلالان بیفتد، خیانتی بزرگ رخ می‌دهد.
 
برای ساماندهی گردشگری سلامت و جلب اعتماد بیماران، چه راهکارهایی در نظر گرفته‌اید؟
در این رویداد، علاوه بر آژانس‌های مسافرتی، برخی دست‌اندرکاران بیمارستان‌ها و دفاتر تخصصی گردشگری سلامت نیز حضور دارند تا این حوزه را به مخاطبان عراقی معرفی کنند. به بیماران توصیه می‌کنیم از طریق این دفاتر مراجعه کنند، زیرا بدون آژانس هزینه‌ها چندین برابر می‌شود و گردشگران با آژانس به پزشک حاذق معرفی می‌شوند. ایران در گردشگری سلامت خاورمیانه پیشرو است و پزشکانش سرآمد منطقه‌اند؛ باید اعتمادسازی شود تا بیماران به جای ترکیه یا دیگر کشورها، ایران را انتخاب کنند.

رقبای اصلی ایران در بازار گردشگری سلامت عراق، هند و ترکیه هستند. بسیاری بر این باورند که برخلاف ایران، این دو کشور توانایی جذب بیشتر قشر ثروتمند را دارند. آیا این دیدگاه را تأیید می‌کنید؟
بله، من نیز بارها تأکید کرده‌ام که سفر به ایران نسبتاً پرهزینه است. وقتی یک بیمار برای درمان چندهزار دلار پرداخت می‌کند، طبیعتاً پکیج سفر ایران را با کشورهای دیگر مقایسه می‌کند و متوجه می‌شود که ایران گران‌تر است، در حالی که سطح خدمات و کیفیت سرویس‌دهی در کشورهای رقیب به مراتب بالاتر از ایران است. بنابراین به این نتیجه می‌رسد که وقتی خدمات ایران خوب نیست پس خدمات و تخصص پزشکان آن هم جای سؤال دارد. ما باید اعتماد شهروندان عراقی را بازگردانیم.
 
در چنین شرایطی، چه راهکارهایی برای بازگرداندن اعتماد گردشگران عراقی پیشنهاد می‌کنید؟
مذاکرات باید طوری باشد که آنها باور کنند با ورود قانونی به ایران و سپردن امور به افراد شناسنامه‌دار، حقوق هیچ یک از اتباعشان تضییع نخواهد شد. این اعتماد اساس صادرات خدمات سلامت و پیش‌شرط رقابت پایدار است.
 
مزیت‌های رقابتی ایران در خدمات سلامت چیست و چگونه می‌توان آن را به گردشگران عراقی منتقل کرد؟
باید به گردشگران عراقی نشان دهیم که کیفیت خدمات پزشکی در ایران بسیار بالاست. تخصص در رشته‌هایی مانند زیبایی، قلب، ارتوپدی و چشم‌پزشکی در بالاترین سطح منطقه است و ایران در این حوزه‌ها سرآمد است. این اعتماد باید منتقل شود تا ایران به انتخاب اول برای سفرهای درمانی تبدیل شود.
 
آیا در شهرهای عراق کنسرت برگزار خواهد شد؟
درصدد برگزاری این کنسرت مشترک در حاشیه رودشو در بغداد هستیم تا شهروندان عراقی با تماشای آن، با غرفه‌های ما هم آشنا شوند. زمان کمی داریم اما با توکل به خدا امیدواریم این رویداد در بغداد برگزار شود و ایران عزیز را معرفی کند. درخواست این برنامه به وزیر فرهنگ و گردشگری عراق ارائه شده و امیدواریم برنامه‌ریزی آن به‌موقع انجام شود. در حال حاضر، منتظر دریافت موافقت نهایی طرف عراقی هستیم تا در فرصت زمانی محدود، اقدامات لازم به انجام برسد.
 
هنوز این نگرش وجود دارد که گردشگران عراقی هزینه زیادی نمی‌کنند. از نظر اقتصادی، این گردشگران چه میزان درآمد برای بازار ایران دارند؟
این مناقشه وجود دارد ولی هرچقدر آورده آنها نسبت به سایر کشورهای عربی کم باشد به نسبت همه گردشگران اروپایی و خیلی از کشورهای دیگر، بیشتر است. 
 
با توجه به کمبود ناوگان حمل‌ونقل هوایی و زمینی، چگونه می‌توانیم ۵ میلیون گردشگر عراقی را جذب کنیم و آیا برای این موضوع برنامه‌ریزی شده است؟
کمبود صندلی در حمل‌ونقل کاملاً محسوس است و گله‌های طرف عراقی هم وارد است. برای حل این مشکل، درخواست کرده‌ام رئیس یا یکی از معاونان راه‌آهن کشور با همتایان عراقی دیدار کنند تا همکاری لازم و قول مساعد دریافت شود. اگر در همان مرحله حل نشود، پیگیری از طریق وزیر میراث فرهنگی و دولت انجام خواهد شد. در صورت محدودیت ورود هوایی، حمل‌ونقل زمینی باید تقویت شود. برخی ایرلاین‌ها مسیر عراق را فعال نمی‌کنند چون بازارهای بهتری دارند، اما اگر اطمینان یابند که بازار عراق پررونق است و صندلی‌ها پرمی‌شود، فعالیتشان افزایش خواهد یافت.
 
گردشگری علمی که صنعت گردشگری ایران به دنبال آن است، آیا صرفاً مربوط به دانشجویان است یا ابعاد دیگری هم دارد؟
در این زمینه با چند نفر از جمله دکتر علی اکبر صالحی که سابقاً ریاست سازمان انرژی اتمی و وزارت خارجه را داشته و اکنون در مؤسسه ایران‌شناسی فعالیت می‌کند، وارد مذاکره شدم. همچنین با چند دانشگاه و مسئولین مرتبط رایزنی شد. آنها را دعوت کردم تا در رودشو حضور داشته باشند و سهمی از گردشگری علمی عراق را به ایران بیاورند. پیش‌بینی می‌کنم یکی دو دانشگاه و افراد مرتبط در این رودشو حضور یابند.