گفت‌وگو با ایوب دهقانکار، مشاور معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی‌درباره سیاست‌های دولت چهاردهم در حوزه نشر و کتاب
دولت برای واردات کاغذ ارز تخصیص می‌دهد
معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دولت چهاردهم با محوریت چهار کلیدواژه «فناوری»، «دیپلماسی فرهنگی»، «عدالت فرهنگی» و «انسجام ملی»، گام در مسیر بازتعریف نقش خود در صنعت نشر نهاده است.
مریم شهبازی - گروه کتاب: ایوب دهقانکار، مشاور معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در گفت‌وگو با «ایران» از پروژه‌هایی سخن می‌گوید که در صورت تحقق می‌تواند چهره حوزه کتاب را دگرگون کند؛ از دیجیتالی شدن کامل روند صدور مجوز نشر و اعلام وصول آثار تا بهره‌گیری آزمایشی از هوش مصنوعی در ارائه خدمات. همچنین در این گفت وگو موضوعاتی چون، احیای نمایشگاه‌های استانی کتاب، حضور مؤثرتر ایران در عرصه‌های بین‌المللی نشر، استمرار بخش مجازی نمایشگاه کتاب تهران و تلاش برای اختصاص ارز به واردات کاغذپرداخته شده است که بخش‌هایی از این تحرک تازه محسوب می‌شوند. دهقانکار بر تمرکززدایی فرهنگی و واگذاری حداکثری امور به صنوف نشر تأکید می‌کند و این رویکرد را لازمه ایجاد امید، تقویت انسجام ملی و گسترش عدالت فرهنگی در سراسر کشور می‌داند.
بخش‌های مختلف معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌در دولت چهاردهم با چه سیاست و رویکردی شروع به فعالیت کردند؟
همزمان با شروع به کار دولت چهاردهم، فعالیت‌های معاونت فرهنگی در چهار کلیدواژه تعریف شد. اولین مورد که در زمانه فعلی اهمیت زیادی دارد، بحث فناوری است. فناوری و تکنولوژی‌های ارتباطی به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی مردم تبدیل شده‌اند. تلاش برای برقراری پیوند میان بخش‌های مختلف حوزه کتاب با امکانات دنیای فناوری و از سویی ارائه خدماتی که برعهده معاونت فرهنگی قرار دارد بر بستر فناوری، از جمله برنامه‌های مهم معاونت فرهنگی در این رابطه هستند. برای تحقق این هدف اقداماتی در زمینه‌های مختلف از جمله درخواست کسب مجوز انجام شده است. در دوره‌های گذشته متقاضیان دریافت مجوزهای تأسیس مؤسسه انتشاراتی و انتشار کتاب، ناگزیر به طی روندی طولانی و گرفتاری در یک بوروکراسی طولانی و رفت‌وآمدهای مکرر حضوری بودند. این اقدام گامی‌مهم در راستای تحقق دولت الکترونیک در حوزه کتاب است. اما خبر خوب دیگر آنکه اعلام وصول فیزیکی کتاب بزودی متوقف شده و تمام روند آن به شکل مجازی و اینترنتی انجام می‌شود. ناشران تنها با بارگذاری نسخه الکترونیکی کتاب می‌توانند فرآیند اعلام وصول را تکمیل کنند. البته در سال‌های گذشته اقدامات دیگری برای بهره‌مندی از فناوری‌های نوین انجام شده است که در رأس آنها می‌توان به راه‌اندازی بخش مجازی نمایشگاه کتاب تهران اشاره کرد؛ اتفاقی که به سبب شیوع ویروس کرونا شاهد شکل‌گیری آن بودیم. ضرورت‌های پاندمی‌کرونا ما را به بهره‌مندی سریع‌تر از دنیای فناوری سوق داد. نکته قابل توجه آنکه بعد از عادی شدن شرایط همچنان این بخش از نمایشگاه کتاب تهران به حیات خود ادامه داد و توقفی در مسیر برپایی‌اش رخ نداد.
حالا که بحث نمایشگاه کتاب تهران به میان آمد، بخش مجازی سی‌وششمین دوره این رویداد فرهنگی با چه تفاوت‌هایی در مقایسه اولین تجربه برگزاری نمایشگاه کتاب تهران در بهمن ماه 1399 داشت؟ به خصوص که ریاست اولین دوره برپایی نمایشگاه مجازی کتاب تهران به عهده خودتان بوده است.
بهمن ماه سال 1399 شاهد برپایی اولین نمایشگاه مجازی کتاب تهران بودیم که آن زمان هم جناب آقای صالحی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی‌و دکتر جوادی معاون امور فرهنگی بودند و برپایی این نمایشگاه در دور اول بدون حمایت این دو امکان‌پذیر نبود. وجود کم‌وکاستی در اولین تجربه انجام هر کاری اتفاقی طبیعی است، آن هم درباره برگزاری مجازی نمایشگاه کتاب در وسعتی که در عرصه بین‌المللی، اقدامی‌بی‌سابقه بود. بخش مجازی نمایشگاه کتاب امسال عملکردی موفقیت‌آمیز داشت، بسیاری از ناشرانی که در بخش فیزیکی شرکت نکرده بودند، در بخش مجازی حضوری فعال داشتند. البته هنوز جای کار بسیار وجود دارد و تا رسیدن به نقطه ایده‌آل و مطلوب فاصله داریم. نمایشگاه مجازی کتاب تهران و تداوم برگزاری آن را می‌توان از دیگر تحولات فناوری‌محور در حوزه کتاب دانست. البته اینجا بحث مقایسه شکل فیزیکی و مجازی نمایشگاه کتاب تهران نیست، بلکه بحث بر سر ضرورت بهره‌مندی از امکانات فناورانه در این زمینه است.
به چهار کلیدواژه اصلی که بنای فعالیت‌های معاونت فرهنگی در دولت حاضر را تشکیل داده‌اند بازگردیم. در بحث فناوری چه برنامهای برای مخاطبان کم‌سن وسال کتاب و نسل زدی‌ها دارید که بیش از متولدان دهه‌های قبل، زندگی‌شان با فناوری‌های نوین عجین شده است.
در برابر مخاطبان این نسل احساس مسئولیت زیادی می‌کنیم. خوشبختانه نسل زدی‌ها بسیار مطالبه‌گر هستند که همین مسأله جدیت بیشتری را در برنامه‌ریزی‌ها طلب می‌کند. این نسل طیف مهمی‌از جامعه هدف ما را در بحث کتابخوانی تشکیل می‌دهند. در همین رابطه برای بهره‌مندی از ظرفیت هوش مصنوعی در تمامی‌وظایف محوله به معاونت فرهنگی تلاش شده است. همین حالا به شکل آزمایشی هوش مصنوعی را در برخی حوزه‌ها به کار گرفته‌ایم. نکته مهم دیگر آن که توجه به نسل زد مهم است؛ اما برنامه‌ریزی امروز ما باید متوجه نسل آلفا باشد. اگر هنوز بخواهیم با نگاه گذشته عمل کنیم از قافله عقب می‌مانیم. برنامه‌ریزی زمانبر است، بنابراین اگر ما بخواهیم که امروز تازه برای نسل زد برنامه‌ریزی کنیم، بازی را باخته‌ایم. برنامه کلان ما این است که بتوانیم در آینده‌ای نزدیک با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین به نسل آلفا خدمت کنیم. در این راستا، برنامه‌های خوبی تدوین شده است که بزودی در برنامه‌های کلان معاونت فرهنگی از آن رونمایی خواهیم کرد. ما باید در تمام بخش‌های معاونت نگاه ویژه‌ای به فناوری‌های نوین داشته باشیم، چراکه در غیر این صورت نمی‌توانیم با نسل آینده ارتباط برقرار کنیم.
چند سال قبل شاهد معرفی طرحی با عنوان گرنت برای ترجمه و انتشار آثار شاخص ایرانی در کشورهای دیگر بودیم. برنامهای که در حال حاضر برای معرفی آثار گذشته و معاصر ایرانی به سایر نقاط جهان دارید ادامه‌ای بر همان طرح است؟
طرح گرنت در دولت‌های یازدهم و دوازدهم پایه‌ریزی شد؛ اتفاق خوبی که بنای آن بر اعطای یارانه به ناشران خارجی برای ترجمه و انتشار کتاب‌های خارجی بود.
مشابه کاری که در همسایگی خودمان، کشور ترکیه انجام داد و نتایج موفقیتآمیزی هم در معرفی آثار داستانی‌اش به دیگر کشورهای جهان به دنبال داشت.
بله، تجربه موفقیتآمیزی بود. در معاونت فرهنگی هم با وجود بضاعت مالی اندک، طرح گرنت هر ساله اجرایی شده است. در دوره جدید مدیریتی معاونت فرهنگی، ارزش افزوده‌ای را برای گرنت درنظر گرفته‌ایم که نقش مکمل آن را ایفا می‌کند. برنامه‌ریزی برای اجرای آن سال گذشته آغاز شده بود، اما خوشبختانه امسال موفق به اجرای اولین دوره آن شدیم. در همین رابطه دست به برپایی فلوشیپ کتاب کودک و نوجوان تهران زدیم. حدود یک‌صد ناشر از کشورهای مختلف برای شرکت در این فلوشیپ درخواست دادند. از بین متقاضیان حدود سی ناشر انتخاب شدند و در نمایشگاه تهران امسال شرکت کردند. از طرف دیگر با همکاری انجمن ناشران کتاب کودک و نوجوان، ناشران مستعد برای فعالیت‌های بین‌المللی را انتخاب و زمینه برقراری ارتباط آنان با ناشران خارجی را فراهم کردیم.
به جای ورود مستقیم به این عرصه، نقش تسهیل‌گری ایفا کردید؟
خب این انتظاری است که از دولت‌ها وجود دارد. طرح گرنت یک کار تخصصی بود و نتیجه این فلوشیپ به شکل‌گیری کاری فوق تخصصی انجامید. نشست‌هایی که در نتیجه فلوشیپ مذکور برپا شدند در نوع خود بی‌سابقه بود و نتایج خوبی به دنبال داشت. در برپایی سی‌وپنج دوره گذشته نمایشگاه کتاب تهران یکی از مهم‌ترین کاستی‌ها، خلأ چیزی بود که در نمایشگاه‌های خارجی کتاب به آن رایت سنتر می‌گویند، اقدامی‌که امکان تبادل رایت کتاب و از سویی انتشار آثارمان را در دیگر کشورها فراهم می‌کند. از این طریق ارتباطی بی‌واسطه میان ناشران ایرانی و خارجی شکل می‌گیرد. به این منظور برای حمایت از حضور ناشران، نویسندگان و تصویرگران ایرانی در نمایشگاه‌های کتاب خارجی نیز برنامه‌ریزی کرده‌ایم.
با این نگرش، چه برنامهای برای حضور در نمایشگاه بین‌المللی کتاب جهان دارید؟
در حال تلاش برای حضور در عرصه‌های بین‌المللی صنعت نشر هستیم، به خصوص در شرایط فعلی که برخی کشورها به دنبال در انزوا رفتن ایران هستند. اما سومین کلید واژه‌ای که بنای فعالیت‌های معاونت فرهنگی را طی یک سال گذشته تشکیل داده، عدالت فرهنگی است. اینجا بحث حمایت از حلقه‌های مختلف صنعت نشر درمیان است، از تولید کنندگان کتاب گرفته تا مخاطبان. یکی از اولویت‌های اصلی ما این است که فعالیت‌های فرهنگی تنها به تهران خلاصه نشود. از دورترین نقطه مرزی کشورمان گرفته تا کلانشهرهای بزرگ به یک‌اندازه برای ما مهم و با ارزش هستند. برای دسترسی هم‌وطنانی که در نقطه صفر مرزی و دورافتاده‌ترین مناطق کشورمان زندگی می‌کنند نیز در تلاش هستیم.
حمایت از فعالیت‌های فرهنگی به منظور تمرکززدایی از پایتخت را برکدام یک از زنجیره‌های نشر متمرکز کرده‌اید؟
همه حلقه‌های این زنجیره برای ما مهم هستند. متأسفانه طی سال‌های گذشته شاهد توقف برگزاری نمایشگاه‌های استانی کتاب بودیم، امکانی که ناشران و علاقه‌مندان کتابخوانی شهرهای مختلف استقبال خوبی از آن می‌کردند. مسئولان فرهنگی اغلب استان‌ها در این زمینه مطالبه‌گر بوده و ناشران و جوانان نیز علاقه‌مند از سرگیری دوباره برگزاری این نمایشگاه‌ها هستند. با فراهم کردن دوباره این امکان، ساکنان دیگر شهرها، اجباری به سفر به تهران برای مراجعه به نمایشگاه کتاب تهران نخواهند داشت. در نیمه دوم سال‌جاری برای برگزاری حدود پانزده نمایشگاه استانی کتاب برنامه‌ریزی کرده‌ایم که این روند، سال آینده نیز ادامه خواهد داشت. این اتفاق بعد از وقفه‌ای سه ساله از سرگرفته می‌شود.
یکی از نقدهایی که طی سال‌ها متوجه برگزاری نمایشگاه‌های استانی کتاب بود، فروش بی‌رویه «کتاب سازی» و آثار کتاب‌سازی شده و به نوعی کتاب‌های مشهور به قاچاق است، برای جلوگیری از وقوع این اتفاق چه برنامهای دارید؟
برای برگزاری اصولی این نمایشگاه‌ها و پرهیز از فروش آثار چاپ قاچاق از کمک و ظرفیت صنوف نشر، اتحادیه‌ها و انجمن‌ها استفاده خواهیم کرد. به این منظور قوانین سخت‌گیرانه‌ای را در نظر گرفته‌ایم. در حال رایزنی با مسئولان چند استان هستیم و به محض آنکه نتیجه مشخص شود، برپایی دوباره نمایشگاه‌های استانی کتاب در مهرماه از سرگرفته می‌شود. برای حضور بهترین ناشران و ارائه آثار شاخص در نمایشگاه‌های استانی تلاش خواهیم کرد. در همین رابطه تفاهمنامه‌هایی با مدیران کل فرهنگ و ارشاد استانی امضا شده که به برش استانی بودجه معاونت فرهنگی مشهور است. با تمام استان‌ها در سیزده سرفصل که یکی از موارد آن به برگزاری نمایشگاه‌های استانی اختصاص دارد، همکاری می‌شود. آخرین کلیدواژه‌ای که اولویت‌های معاونت فرهنگی را در بحث برنامه‌ریزی شکل داده، کمک به انسجام ملی با محوریت برقراری اتحاد و امید به آینده است. در این حوزه نیز بیش از تصدی‌گری به دنبال حمایت‌گری از اهالی فرهنگ و کتاب هستیم؛ اتفاقی که به شکلی خودجوش در جنگ دوازده روزه از سوی قشرهایی نظیر شاعران و نویسندگان شاهد بودیم. در این رابطه همایش‌ها و پویش‌های مختلفی برگزار خواهد شد.
تعامل معاونت فرهنگی هم‌اکنون با ناشران چگونه است؟ برای کاهش گلایه‌هایی که تاکنون متوجه این معاونت بوده است چه کرده‌اید؟
شما می‌گویید گلایه، اما ما معتقدیم اینها مطالبه‌گری است. مطالبه‌گری‌هایی بجا و بحق. با آنکه در نیمه اول سال درگیر برگزاری نمایشگاه کتاب تهران و بعد هم تبعات جنگ تحمیلی صهیونیست‌ها بودیم اما ارتباط‌‌مان را با اهالی کتاب، به شکل رسمی‌و غیررسمی‌حفظ کردیم. معاونت فرهنگی محل تردد این عزیزان و خانه آنان است.
یکی از ویژگی‌های آقای صالحی، چه موقعی که مسئولیت معاونت فرهنگی را به عهده داشتند و چه در دوره اول ایفای نقش‌شان به عنوان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، تأکیدی است که بر همکاری حداکثری با صنوف و اتحادیه‌های نشر داشتند؛ هرچند که در دولت سیزدهم، نقش صنوف در برپایی رویدادهایی نظیر نمایشگاه کتاب تهران به حداقل رسید و سبب گلایه‌های متعددی شد. در این رابطه چه سیاستی را دنبال می‌کنید؟
تلاش‌مان بهره‌مندی حداکثری از تجربه تشکل‌هاست. همان‌طور که اشاره شد، نگاه و سیاست دکتر صالحی و دکتر جوادی استفاده از ظرفیت تشکل‌ها و صنوف است. واسپاری حداکثری امور اجرایی به صنوف یکی از اولویت‌های جدی در امور مرتبط با معاونت فرهنگی را تشکیل می‌دهد، هم در برپایی نمایشگاه کتاب تهران و هم در شوراهای مشورتی و سیاست‌گذاری‌ها. میزان واسپاری امور به صنوف و اتحادیه‌ها به‌طور سالانه افزایش پیدا می‌کند تا به حداکثر ممکن برسد. درصدد آن هستیم که نقش معاونت فرهنگی بیشتر حمایتی شود و اجرای امور را به اهالی نشر بسپاریم. بعد از برپایی هفته کتاب، برنامه‌ریزی برای برگزاری سی‌وهفتمین دوره برپایی نمایشگاه کتاب تهران آغاز می‌شود.
در نمایشگاه سی‌وششم مشاهده کردیم که بعد از گذشت چند سال صنوف در نمایشگاه حضور مؤثر داشتند. در شورای سیاست‌گذاری از صنف نماینده داشتیم و حتی مسائل اجرایی نمایشگاه نیز با حضور نماینده صنف انجام شد. امسال تقسیم‌بندی غرفه‌ها نیز مانند دولت دوازدهم از سوی صنف صورت گرفت. واقعیت این است که مالک اصلی صنعت نشر ناشران هستند و این رویکرد به شکل ویژه‌تر در نمایشگاه سی‌وهفتم رخ خواهد داد. از طرفی ما در بسیاری از تصمیمات کلان نشر از مشورت‌های صنف استفاده می‌کنیم تا بتوانیم با بودجه محدودی که داریم کارهای بزرگ و تأثیرگذار انجام دهیم.
معاونت فرهنگی سال‌هاست بودجه‌ای را برای خرید کتاب از ناشران به منظور تجهیز کتابخانه‌های عمومی‌کشور در نظر گرفته، در این رابطه چه سازوکاری را در پیش گرفته‌اید؟
در بحث خرید کتاب و حمایتی که از این طریق انجام می‌شود نیز به بحث عدالت فرهنگی توجه داریم. از این منظر همه ناشران برای ما برابر بوده و ارزش یکسان دارند. البته ممکن است در برخی برهه‌های زمانی، نظیر دفاع‌مقدس توجه بیشتری به کتاب‌های مرتبط با مناسبت‌های خاص شود، اما این‌طور نیست که با نگاهی تبعیض‌آمیز یا گزینشی سراغ کتاب‌ها و ناشران برویم. باید به این مسأله هم توجه کرد که معاونت فرهنگی بودجه ناچیزی در اختیار دارد؛ مسأله‌ای که فقط به حوزه کتاب محدود نیست و درباره کلیت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌حاکم است. بنابر همین بودجه اندک نیز دستمان در خرید کتاب از ناشران چندان باز نیست. بخش اعظمی‌از کتاب‌هایی که می‌خریم برای تجهیز کتابخانه‌های عمومی‌استفاده می‌شوند و به همین دلیل ضروری است که از شاخص‌ها و استانداردهایی برخوردار باشند. برای به روز‌رسانی این شاخص‌ها و از سویی فرآیند خرید کتاب‌ها مشغول برنامه‌ریزی هستیم.
با این حال بنا داریم که خرید کتاب به گونه‌ای باشد که کمترین حقی از ناشران ضایع نشود و از آن طرف کتاب‌هایی را که برای کتابخانه‌های عمومی‌خریداری می‌کنیم، آثاری ارزشمند باشند؛ چراکه در سال‌های قبل شاهد این بودیم که برخی از این خریدها به سمت ناشرانی خاص می‌رفت و همه از این یارانه بهره نمی‌بردند. بدون شک خرید کتاب ادامه دارد؛ اما تمایل داریم که در راستای رعایت عدالت فرهنگی بودجه این بخش در طرح‌های فصلی آورده شود تا مخاطب بتواند با توجه به نیازی که دارد از این گونه حمایت‌های دولتی بهره‌مند شود. واقعیت این است که هر چقدر هم که کار کارشناسی انجام شود؛ باز هم نمی‌توان همه نیازهای فرهنگی را برطرف کرد؛ بنابراین ما باید به فکر راهکاری باشیم تا مخاطب بتواند آثار مورد علاقه خود را بدون سختی تهیه کند.
کمبود کاغذ و قیمت آن به‌رغم اقدامات دولت‌های گذشته همچنان یکی از مسائل پیش‌روی اهالی نشر است، به خصوص آن که طی سال‌های گذشته ابتدا از فهرست کالاهای اساسی خارج و بعد هم اختصاص ارز دولتی و نیمایی به واردات آن متوقف شد؛ دراین رابطه چه برنامهای برای ساماندهی بازار کاغذ دارید؟
در ابتدا باید تأکید کنم که نقش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌در رابطه با کاغذ نشر، نقش مطالبه‌گری است. ما خودمان مصرف‌کننده کاغذ هستیم و مسئولیت اصلی به عهده وزارت صمت و بانک مرکزی است. معاونت فرهنگی در زمینه تولید محتوا و حمایت از فعالان آن نقش‌آفرینی می‌کند. با این حال به سبب نگاه حمایتی و از سویی اهمیتی که برای جامعه مخاطبان خود قائل هستیم در این زمینه نیز هر کاری از دستمان ساخته باشد دریغ نمی‌کنیم. با آنکه حذف یارانه حمایتی و واردات کاغذ با ارز آزاد مشکلات متعددی پیش روی ناشران گذاشته اما چراغ نشر همچنان روشن است. خوشبختانه در جلسه‌ای که چند روز قبل با حضور معاون اول رئیس‌جمهوری برگزار شد، ایشان از همراهی دولت درخصوص اختصاص ارز برای واردات کاغذ خبر دادند. با عملی شدن این وعده موفق به رفع بخشی از نیاز بدنه نشر می‌شویم که در نتیجه‌اش قیمت کاغذ نیز کاهش یافته و آرامشی نسبی در بازار کاغذ برقرار می‌شود. شاید هنوز تا نقطه ایده‌آل فاصله زیادی داشته باشیم اما برای بهبود این وضعیت از هیچ تلاشی دریغ نخواهیم کرد.
در راستای حمایت دولت از تولید کاغذ داخلی باید منتظر چه اقداماتی باشیم؟
بحثی هم پیرامون حمایت از کارخانه‌های کاغذ داخلی وجود دارد که در این حوزه، ما در وزارت فرهنگ به حمایت از تولیدکننده و مصرف‌کننده معتقدیم. یعنی حمایت‌های ما نباید به گونه‌ای باشد که فقط تولیدکننده را ببینیم؛ چراکه در این صورت حق مصرف‌کننده ضایع می‌شود. در سال‌های قبل شاهد این بودیم که ناشران از کیفیت کاغذ داخلی شکایت‌هایی داشتند. بدون شک حمایت از تولید کاغذ ایرانی وظیفه دولت است اما نگاه ما این است که از کالای باکیفیت داخلی حمایت کنیم. این انتظاری است که صنف نشر از ما دارد و در این راستا طی روزهای آینده بازدیدی از کارخانه‌های کاغذ خواهیم داشت و در صورتی که توان تولید کاغذ باکیفیت داخلی وجود داشته باشد از آن حمایت خواهیم کرد.
انتهای پیام/