راه رفته دارالخلافه در معبر تاریخ

ایران آنلاین: نام «محمد بن حماد تهرانی رازی» که در سده سوم هجری قمری می‌زیسته، اولین نام موجود در منابع مکتوب است که به نام تهران اشاره دارد. البته جز منابع مکتوب، سفال‌های باستان‌شناسی و اسکلت کشف‌شده خیابان مولوی نیز نشانگر سکونت انسان حدود هفت هزار سال پیش در تهران است.

یاقوت حموی در سده هفتم هجری قمری نوشته: «تهران باغستانی بزرگ با دوازده محله، هر محله با باغ‌های فراوان و قنواتی پرآب بوده است.»

در همین دوره، طهماسب اول صفوی برای حفظ امنیت، عملاً تهران را از لحاظ دفاعی و نظامی مستحکم ساخت و با احداث حصار و دروازه‌هایی در اطراف، زمینه رشد و توسعه این شهر را فراهم آورد.  

در سفرنامه‌های سیاحان خارجی به نام تهران اشاره شده است، اما اهمیت یافتن آن به‌عنوان یک شهر معروف در دوره صفویه و پس از ساخت حصار و برج و باروی طهماسبی در سال ۹۶۱ هجری قمری بود. از آن پس، تهران به‌عنوان منطقه‌ای امن در مسیر عبور کاروان‌ها و نیز مرکز تجمع سپاهیان در مواقع لزوم شناخته شد.  

در دوره صفوی، تهران به‌دلیل موقعیت خاص جغرافیایی خود، آب‌وهوای مناسب و وجود باغ‌های بسیار، مورد توجه شاهان قرار گرفت و اگرچه به‌صورت رسمی پایتخت نبود، اما اقامتگاه موقت بسیاری از شاهان صفوی در سفرهایشان به شمار می‌رفت. در دوره نادرشاه افشار، به دلایل نظامی و سیاسی، تهران اهمیت بیشتری یافت. پس از مرگ نادر، تهران به‌علت موقعیت مرکزی و استراتژیک‌اش میان مناطق مختلف ایران، در دوران کریمخان زند نیز مورد توجه قرار داشت. هرچند پایتخت رسمی کشور شیراز بود، اما کریمخان فرمان ساخت بناهایی منجمله خلوت کریمخانی را در تهران صادر کرد.  

تهران در دوره قاجار به اوج اهمیت خود رسید. آغامحمدخان قاجار پس از پیروزی بر لطفعلی‌خان زند، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص تهران و نزدیکی‌اش به استرآباد و نواحی شمالی کشور، در سال ۱۲۰۰ هجری قمری آن را به‌عنوان پایتخت برگزید و نام دارالخلافه را روی آن نهاد.  
از آن پس، تهران مرکز حکومت و اداره کشور شد و در دوره فتحعلی‌شاه و محمدشاه، به‌سرعت گسترش یافت. احداث عمارات سلطنتی، باغ‌های بزرگ و توسعه حصار طهماسبی از ویژگی‌های این دوران است.   در دوره ناصرالدین‌شاه، با احداث حصار ناصری، تهران شکل منظم‌تری به خود گرفت و از لحاظ اقتصادی، سیاسی و فرهنگی رشد قابل توجهی یافت. حصار جدید شامل ۱۲ دروازه و فضای بزرگی بود که نسبت به حصار طهماسبی وسعت بیشتری داشت. بر اساس نقشه موسیو کرشیش، تهران در سال ۱۲۷۵ هجری قمری، توسعه قابل ملاحظه‌ای یافته بود. در زمان ناصرالدین‌شاه تمامی باغ‌ها تبدیل به مناطق مسکونی شدند.

محدوده و حصار جدید شهر از شمال به خیابان انقلاب امروزی، جنوب به خیابان شوش، غرب به خیابان کارگر و شرق به خیابان ۱۷ شهریور محدود می‌شد. بر اساس نقشه میرزا عبدالغفار اصفهانی (نجم‌الدوله) که در سال ۱۳۰۹ هجری قمری ترسیم شده، محدوده حصار «ناصری» کاملاً مشخص است.  

در دوره مظفرالدین‌شاه، تهران گسترش پیدا کرد و تا پایان دوران قاجار، زمین خالی چندانی در محدوده حصار ناصری باقی نماند.  
در نیمه اول قرن چهاردهم، اصلاحات شهری به‌صورت گسترده‌تری دنبال شد. در این دوران، راه‌ها و خیابان‌های تازه‌ای احداث و آسفالت شدند، میدان‌های بزرگ شکل گرفت و محله‌های نمونه‌ای در نقاط مختلف شهر ساخته شد.  
در همین دوران، حصارهای پیرامون دارالخلافه ناصری کوبیده شد و بافت‌ها و فضای شهری صاحب تأسیسات متعددی چون کارخانه، پادگان، دانشگاه و ایستگاه راه‌آهن شد. باغ‌ها و فضاهای سبز جای خود را به ساختمان‌های مدرن، ادارات دولتی، کارخانجات، بانک‌ها، خیابان‌های عریض و بیمارستان‌ها دادند.  

در سه دهه بعد، به‌تدریج ساختار شهر تهران دگرگون شد و سکونت در مناطق شمالی رونق بیشتری یافت.
در دوره پس از انقلاب اسلامی، تهران به‌عنوان پایتخت جمهوری اسلامی ایران، مرکز تصمیم‌گیری‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور باقی ماند. زیر فشار آثار جنگ تحمیلی با گرایش‌های نوینی روبه‌رو شد.

تقریبا یکسال و سه ماه پس از امضای فرمان مشروطیت ایران توسط مظفرالدین شاه قاجار، متمم قانون اساسی مشروطه در ۱۴ مهرماه ۱۲۸۶ شمسی به امضای محمدعلی شاه قاجار رسید. طبق اصل چهارم این متمم پایتخت ایران طهران است. از این مصوبه اکنون ۱۱۸ سال می گذرد.

امروزه تهران شهری است با بیش از ۱۰ میلیون نفر جمعیت، هزاران مرکز آموزشی، مذهبی، فرهنگی و اداری که در دوره‌های قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی، بیشتر مدارس علمیه، مجموعه مؤسسات آموزشی، شرکت‌ها و مراکز مذهبی و اجتماعی را در خود جای داده است. امروز تهران دل در گرو دنیای دیگری غیر از دنیای اصالت‌ها و هویت ایرانی دارد و سرگردان میان سنت و مدرنیته است؛ در حالی‌که نمودش در فرهنگ زندگی بخش قابل توجهی از مردم ایران باقی است.