از غزل تا سمفونی؛ حافظ و هنر ارتباط‌سازی جهانی

گروه فرهنگی- ایران آنلاین: روز بزرگداشت لسان‌الغیب، خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، تنها یادبود یک شاعر کهن نیست، بلکه تجلیل از میراث زنده‌ای است که کماکان در متن حیات فرهنگی، هنری و حتی دیپلماتیک ایران و جهان جریان دارد. جایگاه منحصربه‌فرد اشعار حافظ، تنها در مفاهیم عرفانی و ادبی آن خلاصه نمی‌شود، بلکه در قابلیت اعجاب‌انگیز آن برای الهام‌بخشی به عرصه‌های گوناگون توسعه فرهنگی و هنری، بویژه در ایجاد حلقه‌های ارتباطی بین فرهنگ‌ها نهفته است. 

یکی از بارزترین جلوه‌های این تأثیر، در عرصه موسیقی و ترانه‌سرایی متجلی شده است. از دیرباز تاکنون، اشعار حافظ، نه به‌عنوان متون ادبی، بلکه کلامی زنده و آهنگین، دستمایه خلق آثار ماندگار موسیقایی بوده‌اند. تصنیف‌ها و ترانه‌هایی که بر اساس غزلیات او ساخته شده‌، از موسیقی سنتی تا قالب‌های مدرن، نشان می‌دهند این ابیات از ظرفیتی ذاتی برای همنوایی با نواها و ریتم‌های مختلف برخوردارند. خوانندگان شهیر ایرانی با اجرای غزلیات حافظ، نه‌تنها بر غنای موسیقی اصیل ایرانی افزوده‌اند، بلکه این اشعار را به ابزاری برای انتقال حس و حالی مشترک به مخاطبان جهانی تبدیل کرده‌اند.

آهنگسازان برجسته ایرانی، با الهام از مفاهیم وسیع و جهان‌شمول شعر حافظ، آثار مختلفی آفریده‌اند. این آثار که گاه با همراهی خوانندگان و گروه‌های کر همراه با ارکستر اجرا می‌شوند، نشان می‌دهند عشق، ریاضت معنوی و حیرانی عارفانه در کلام حافظ، چگونه می‌تواند به زبانی جهانی و بدون مرز در قالب موسیقی ترجمه شود. این گونه آثار، نمونه‌ای عینی از «دیپلماسی هنر» محسوب می‌شوند؛ دیپلماسی‌ای که در آن، به جای گفت‌وگوهای سیاسی، نواها و اشعار، قلب‌ها و فرهنگ‌ها را به هم پیوند می‌زنند.

حافظ در این میدان، تنها یک شاعر نیست؛ او یک نماینده و سفیر فرهنگی تمام‌عیار است. هنگامی‌ که یک ارکستر موسیقی در یکی از سالن‌های معتبر اروپایی، اثری را بر اساس شعر او اجرا می‌کند، یا هنگامی ‌که یک خواننده پرآوازه، ترانه‌ای با مضمون غزلی از او می‌خواند، در حقیقت دیپلماسی عمومی ایران در عمیق‌ترین و اثرگذارترین سطح خود در حال عمل کردن است. این تعامل هنری، تصویری ناب و اصیل از فرهنگ ایران را به نمایش می‌گذارد که فراتر از کلیشه‌ها و گاه فراتر از کشمکش‌های سیاسی، مستقیم با جان و روح مخاطب ارتباط برقرار می‌کند.

در راستای بهره‌گیری هرچه بیشتر از این ظرفیت بی‌نظیر، ضروری است سیاست‌گذاران و مدیران فرهنگی، به‌کارگیری اشعار حافظ را در قالب‌های هنری نوین در دستور کار قرار دهند. این امر شامل تولید آثار موسیقایی مبتنی بر غزلیات، الهام‌بخشی به هنرهای تجسمی، اقتباس‌های نمایشی و حتی طراحی مجموعه‌های پوشاک با الهام از مضامین و نمادهای دیوان حافظ می‌شود. همچنین تولیدات مشترک هنری با سایر کشورها و ترجمه چندزبانه محصولات فرهنگی، راهکاری اثربخش برای تعمیق ارتباطات بینافرهنگی است. شایسته است طراحی پلتفرم‌های آموزشی و سرگرمی تعاملی، بویژه برای کودکان، نوجوانان و جوانان سایر ملل، در کانون توجه قرار گیرد. خلق انیمیشن، بازی‌های رایانه‌ای آموزشی و محتوای جذاب دیجیتال با محوریت اشعار ساده‌ شده حافظ، می‌تواند نسلی جدید را با حکمت و زیبایی‌های شعر فارسی آشنا سازد و سهمی ماندگار در ترویج فرهنگ ناب ایرانی-اسلامی در سپهر جهانی داشته باشد.

بنیاد فرهنگی و هنری رودکی با درک جایگاه پراهمیت، چند‌وجهی و استراتژیک خود و به عنوان پل ارتباطی بین هنرمندان ایرانی و بین‌المللی، در زادروز حافظ شیرازی سه‌گانه‌ای را طراحی و اجرا کرد تا بخشی از اهداف بالا را محقق سازد؛ گروه سازهای ایرانی ارکستر موسیقی ملی ایران به ترکیه رفت تا با مشارکت ارکستر سازهای سنتی ترکیه، همنوایی مشترکی برای علاقه‌مندان حافظ در آنکارا داشته باشند.

اپرای حافظ به کارگردانی استاد بهروز غریب‌پور به شیراز رفت و با زبان نمایش و روایت این استاد دردانه، شیرینی و حلاوت حافظ را به مردم چشاند و برج آزادی در شب بیستم مهرماه نام و آوازه حافظ شیرازی را در قالب برج نگاره بر پیکر بلند و بی‌مثال خویش گستراند. و سخن پایانی اینکه، بزرگداشت حافظ، صرفاً یک وظیفه فرهنگی نیست، بلکه یک فرصت استراتژیک است. توجه به این ظرفیت عظیم می‌تواند در قالب برنامه‌ریزی برای تولید آثار مشترک موسیقایی با هنرمندان بین‌المللی، حمایت از اجرای ارکسترال آثار مبتنی بر شعر حافظ در فستیوال‌های معتبر جهانی و به ‌طور کلی به‌کارگیری «دیپلماسی موسیقی و شعر» در کنار سایر ابزارهای دیپلماسی عمومی، نقش مهمی در تعمیق شناخت از فرهنگ کهن ایرانی و تقویت روابط بین‌فرهنگی ایفا کند. حافظ، خود می‌فرماید:«غلام همت آنم که زیر چرخ کبود، ز هر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است»  امروز، همت ما باید مصروف آزاد کردن این میراث گرانقدر از قید جغرافیا و عرضه آن به‌عنوان پیامی جهانی برای تمامی آزادگان اندیشه، عشق و عرفان باشد.