گنبد و گلدسته‌های محصور در سازه‌های آهنی و بتنی؛
بافت تاریخی اطراف حرم هویت مشهد است
بافت تاریخی اطراف حرم امام رضا(ع) در سال‌های اخیر با آسیب‌های جدی مواجه بوده است. افزایش ساختوسازهای بی‌رویه و بلندمرتبه‌سازی در این منطقه، هویت تاریخی و فرهنگی آن را به شدت تهدید کرده است.
نادر نینوایی - گروه زیست بوم: چشم‌انداز گنبد و گلدسته‌های حرم که زمانی از دوردست‌ها قابل مشاهده بود و حال و هوایی معنوی داشت، اکنون با مجتمع‌های تجاری محصور شده و از دیده‌ها پنهان مانده است.
با هر متر و معیاری که بسنجیم، سر برآوردن ساختمان‌های نوساز و ناهمخوان با محله‌های قدیمی، هویت و اصالت بافت تاریخی مشهد را مخدوش می‌کند. وضعیت کنونی و عمق تخریب‌ها در بافت قدیمی، گویای کم‌توجهی به ارزش‌های فرهنگی و تاریخی مشهد است و نیاز به اتخاذ رویکردی جامع برای حفظ این میراث گرانبها را یادآور می‌شود.
در سال‌های قبل برخی مقام‌های شهری از ضرورت احداث پروژه‌های جدید و کلید خوردن ساختوسازها دفاع کرده‌اند و این در حالی است که کارشناسان و کنشگران میراث فرهنگی بر آسیب‌های ناشی از آن تأکید دارند.
منتقدان بر این نظرند که حقوق مکتسبه برخی سرمایه‌گذاران نباید به قیمت آسیب به هویت تاریخی و فرهنگی مشهد تأمین شود؛ فریادی از سر دلسوزی که گویا گوش شنوایی برای آن وجود ندارد.
شرایط موجود، نیاز فوری به اتخاذ یک رویکرد جامع و مشارکتی برای حفظ و احیای بافت تاریخی اطراف حرم امام رضا(ع) را نشان می‌دهد.
آسیب‌های وارده به بافت تاریخی
ساختوسازهای مرتفع و ناموزون در بافت تاریخی اطراف حرم، تبدیل به مخاطره‌ای جدی شده است.
رضا سلیمان‌نوری، خراسان‌پژوه درخصوص آسیب‌های وارده به بافت تاریخی اطراف حرم امام رضا(ع) به «ایران» گفت:«بافت تاریخی اطراف حرم مطهر رضوی در سه دوره مختلف آسیب دیده است؛ دوره اول مربوط به سال ۱۳۰۵ تا ۱۳۱۴ و دوران مسئولیت «محمد‌ولی اسدی» است. دوره دوم از سال ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۷، همزمان با مسئولیت «عبدالعظیم ولیان» است. دوره سوم نیز از سال ۱۳۷۱ آغاز شده و تاکنون ادامه دارد. در دوره آخر، افراد مختلفی روی کار آمدند که وضعیت را به سمت و سویی بردند که بخش‌های تاریخی و هویتی شهر مشهد آسیب‌های جدی دید. البته در سال ۱۴۰۰ با آمدن طرح جدید، ساختوسازها در بافت تاریخی اطراف حرم ممنوع شد، هرچند که برخی باز هم سعی کرده‌اند این طرح را بشکنند.»
وی افزود:«می‌توان گفت بسیاری از آسیب‌ها در سال‌های پس از انقلاب، به‌خصوص پس از سال ۱۳۷۲ اتفاق افتاده است. در این‌باره باید به نامه‌ای از مرحوم کازرونی، وزیر راه وقت، به رهبر معظم انقلاب اشاره کرد. در آن نامه، وضعیت حرم مطهر رضوی و بافت پیرامون آن توضیح داده شده و درخواست برای ایجاد تغییر مطرح شده بود. رهبر انقلاب در پاسخ به این نامه تأکید کردند باید شأن ساکنان، رعایت شود. این نکته‌ای بسیار مهم است؛ چرا که بر اساس همین اصل، هر گونه تغییر و توسعه باید با رعایت حال مردم و مجاوران انجام شود، اما متأسفانه دقیقاً همین اصل نادیده گرفته و زیر پا گذاشته شده و بیشتر به نفع شرکت‌ها و دیگران بوده و به رعایت حال ساکنان بافت، کمتر توجه شده است.»
وی افزود:«باید توجه داشت که امروز بیشتر پروژه‌ها و ساختوسازها توسط نهادها و مجموعه‌های خصولتی انجام می‌شود. یک چیزی به عنوان حقوق مکتسبه را مطرح می‌کنند و می‌گویند مثلاً به این سبب که زمینی بر اساس طرحی مشخص در سال ۱۳۸۰ فروخته شده است، حال حتی اگر قوانین و ضوابط بافت تاریخی تغییر کرده، بازهم باید اجازه ساخت داده شود. این در حالی است که شورای عالی میراث، محدودیت‌ها را مشخص کرده و محدودیت ارتفاع ۱۸ متری (۶ طبقه) را در خصوص ساختوسازها در بافت تاریخی اطراف حرم تعیین کرده است اما امروز به این ملاحظات در مواردی توجه نمی‌شود و در عمل، ساختمان‌هایی با ۱۰ طبقه یا بیشتر نیز ساخته شده‌اند.»
مشخص است که این ساختوسازهای بلند‌مرتبه با مصوبه شورای عالی میراث در تضاد است و با تخریب این بافت، عملاً بخش بزرگی از تاریخ خود را از دست خواهیم داد.
اهمیت بافت تاریخی پیرامون حرم
بافت تاریخی پیرامون حرم امام رضا(ع) جایگاهی شاخص و اهمیتی ویژه دارد. سلیمان‌نوری در تشریح اهمیت بافت تاریخی این محدوده اظهار کرد:«بافت تاریخی اطراف حرم مطهر رضوی حلقه اولیه سکونت در مشهد است. در بازبینی اخیر حریم رضوی، حدود ۵۰ اثر جدید شناسایی شد که هیچ‌کدام از آنها با حقوق مکتسبه در تضاد نبود و اگر این حقوق مکتسبه لحاظ نمی‌شد، بالای ۸۰ اثر شناسایی می‌شد؛ تمام این آثار واجد ارزش بوده و حتی قابلیت ثبت ملی دارند و اگر فرآیند ثبت انجام شود، بخشی از هویت تاریخی شهر حفظ خواهد شد.»
وی افزود:«اهمیت حفظ بافت تاریخی نه فقط برای زیبایی‌شناسی، بلکه برای حفظ زنجیره زیارت است. زمانی که خانه‌های قدیمی و مجاوران و خادمان در اطراف حرم حضور نداشته باشند، آن پیوستگی معنوی نیز از بین می‌رود.»
خدشه به حریم منظر حرم
در سالیان دور یکی از جاذبه‌های به‌یاد‌ماندنی برای زائرانی که از کوچه پس‌کوچه‌های تاریخی اطراف حرم رهسپار زیارت می‌شدند، دیدن گنبد حرم از فواصل دور بود. در سال‌های اخیر اما ساختوسازهای بلند‌مرتبه منظر حرم را مخدوش و حال و هوای معنوی و تاریخی فضا را کمرنگ کرده است.
سلیمان‌نوری در خصوص تبعات ساختوسازهای مرتفع در بافت تاریخی اطراف حرم گفت:«طبق قانون، ساخت‌وساز در این مناطق باید محدود به ۶ طبقه (۱۸متر) باشد، اما بسیاری از ساختمان‌ها بیش از این ارتفاع دارند؛ قانون وجود دارد اما اجرا نمی‌شود. در واقع آنچه که تحت عنوان حقوق مکتسبه مطرح می‌کنند باعث شده ساختوسازهای مرتفع به انجام برسد. به نظرم نباید این‌گونه باشد که روی قوانین تبصره زده شود و با توجیهاتی، محدودیت ارتفاع رعایت نشود.»
وی افزود:«در دهه‌های گذشته فردی از خانه‌اش در مشهد خارج می‌شد، از دور منظر حرم را می‌دید و در کوچه پس‌کوچه‌های تاریخی با دیدن حرم، خود به خود فضای معنوی پیدا می‌کرد و آماده زیارت می‌شد. اما امروز زائر در این بافت تاریخی با انبوهی از آهن و سیمان مواجه می‌شود و حتی زمانی که به ورودی حرم می‌رسد نیز هنوز آمادگی لازم را برای آنکه در محضر حضرت باشد، پیدا نمی‌کند.»
لزوم نظارت مؤثر بر اجرای قوانین
مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی تأکید دارد در بافت تاریخی ۱۶۸ شهر از جمله مشهد، نباید بدون نظر این شورا دخل و تصرف شود. اما بافت تاریخی مشهد افزون بر این، مصوبه مخصوص به خود را نیز دارد ولی تمام این قوانین و مصوبات نتوانسته‌اند باعث نجات بافت تاریخی مشهد شوند و آن را از آسیب مصون بدارند.
سلیمان‌نوری با تأکید بر اینکه در خصوص بافت تاریخی مشهد مسأله نبود قانون نیست، بلکه مشکل اجرا نشدن قوانین موجود است، گفت:«به نظرم بلایی که سر بافت‌های تاریخی شهرهای قدیمی کشور از مشهد گرفته تا شیراز، قم و کاشان آمده، نه از نبود قانون، بلکه از دور زدن قانون و اجرا نشدن آن ناشی می‌شود.»
این کنشگر حوزه میراث فرهنگی در پاسخ به این پرسش که در شرایط کنونی باید چه اقدامی جهت حفظ بافت تاریخی اطراف حرم مطهر و شهر مشهد به انجام رساند، گفت:«قوه قضائیه باید به عنوان مدعی‌العموم قانون را پیگیری و اجرا کند. باید پذیرفت که شهرداری‌ها و دولت قانونگذار نیستند. قانون باید اجرا شود، نه آنکه تفسیر به رأی یا با تبصره‌های فرعی دور زده شود.»
وی افزود:«از نظر فنی امکان احیای بافت‌های تاریخی وجود دارد؛ هم به لحاظ معنوی و هم گردشگری، ظرفیت‌های بالایی در مشهد وجود دارد. من پیش از این پیشنهاد دادم که می‌توان الزام کرد در شهرهایی مانند مشهد، هر سرمایه‌گذاری که می‌خواهد هتل چهار یا پنج ستاره بسازد، در کنار آن یک خانه تاریخی را مرمت و تبدیل به هتل بوتیک کند. با این روش می‌توان خانه‌های قدیمی را که با مخاطرات جدی روبه‌رو هستند حفظ و احیا کرد و البته عواید آن به سرمایه‌گذار هم می‌رسد. این خانه‌ها باید از وضعیت بحرانی فعلی خارج شوند، زیرا مالکانشان توان حفظ و نگهداری آنها را ندارند. هزینه مرمت یک خانه تاریخی چندین برابر یک خانه عادی است. اگر مالک نتواند آن را احیا کند، دولت یا سرمایه‌گذار می‌تواند وارد شود. هدف باید احیا و بهره‌برداری از این خانه‌ها باشد، نه اینکه پس از بازسازی، آنها را بدون استفاده رها کنند. این طرح اگر در تمام شهرها اجرا شود، قطعاً راهگشا خواهد بود. در نهایت چشم‌انداز من این است که اگر شهرداری‌ها قانون را رعایت کنند و قوه قضائیه پیگیر باشد، بافت‌های تاریخی در شهرهایی مانند مشهد، شیراز، کاشان و... حفظ خواهد شد و اگر این اتفاق نیفتد، بافت‌های تاریخی شهرهای کشور از بین خواهد رفت.»
برای جلوگیری از ادامه روند تخریبی در بافت تاریخی اطراف حرم امام رضا(ع)، نیاز به یک رویکرد جامع و مشارکتی است. باید نهادهای مربوطه بویژه شهرداری‌ها و وزارت میراث فرهنگی، در اجرای قوانین و حفاظت از بافت تاریخی جدی‌تر عمل کنند. همچنین همکاری میان سرمایه‌گذاران و دولت می‌تواند به احیای خانه‌های تاریخی و تبدیل آنها به فضاهای فرهنگی و گردشگری کمک کند.
در نهایت اگر به این چالش‌ها به طور مؤثر رسیدگی نشود، بافت تاریخی مشهد و هویت فرهنگی آن به خطر خواهد افتاد و این امر می‌تواند عواقب ناگواری برای نسل‌های آینده در پی داشته باشد. حفظ این میراث فرهنگی، نیازمند اراده جمعی و توجه به ارزش‌های تاریخی و اجتماعی است تا بتوان از این گنجینه‌های فرهنگی به بهترین شکل ممکن محافظت کرد.
انتهای پیام/