عبور از زنگ خطر انقراض

زهرا کشوری - دبیر گروه زیست بوم:  چندبار، چند جبیر خودشان را نشان می‌دهند، هنگام خرامیدن مکث کوتاهی می‌کنند، به خودرو‌ها زل می‌زنند و سپس دوباره در میان درمنه‌ها، نور آفتاب و خط کویر گم می‌شوند. هنگامی که آهوها از دید خارج می‌شوند، یک گله ۱۲ رأسی گورخر وارد قاب دوربین‌ عکاس‌ها و نگاه خبرنگاران می‌شود.
 
آخرین بار

 گور ایرانی، تا پیش از احیای دوباره در پارک ملی کویر سمنان، آخرین بار در سال ۱۳۶۳ در همین پارک گزارش شده بود؛ پس از آن، حضور آن به قطره‌ای در کویر تبدیل شد، انگار هرگز وجود نداشته است. زنگ خطر انقراض آن، گوش تمامی نشخوارکنندگان و گیاه‌خواران کویر را کر کرد. به گفته «سعید یوسف‌پور»، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان سمنان، ابتدای دهه ۹۰، مدیران وقت اقدام به احیای این گونه گور از دست رفته کردند. چند رأس گورخر از پارک ملی توران به کویر منتقل شد تا روند احیای آن آغاز شود.  البته این انتقال‌ها با انتقادات و چالش‌های فراوانی همراه بود. نحوه نگهداری گورها در جعبه‌ها و فرآیند انتقال و روش زنده‌گیری نیز مورد انتقاد قرار گرفت. با این حال، این تجربیات به درس‌های ارزشمندی تبدیل شدند تا آ‌‌ن‌طور که رضا شاه‌حسینی، مدیر پارک ملی کویر، می‌گوید: ««تعداد گورخرهای ایرانی (آسیایی) پس از چند دهه از مرز ۵۰ رأس گذشت و گور ایرانی از خطر انقراض جهش یافت.» او همچنین افزود، جمعیت این گونه می‌تواند تا ۵۰۰ رأس افزایش یابد.

تولد دوباره گور ایرانی و تقدیر از محیطبانان در گرمسار، بهانه‌ای شد تا رسانه‌های سراسری کشور به مناسبت روز ملی محیط بان(۸ آبان) میهمان گرمسار شوند و از نزدیک با گورخرهای پارک ملی کویر آشنا شوند. آبخیزدار منطقه، منابع آب موجود را به رسانه‌ها معرفی کرد تا مسیر تأمین آب برای گورخرها و دیگر حیات‌وحش توضیح داده شود.

ذخیره سازی آب در دل کویر 

رضا شاه‌حسینی، مدیر پارک ملی کویر، پشت به تصویر گورخرها می‌گوید: ««تمامی اقدامات حفاظتی در این منطقه با اولویت تأمین آب و امنیت برای گروه‌های جانوری انجام می‌شود.» او درباره تأمین آب توضیح می‌دهد: «آب از طریق ذخیره‌سازی در فصل زمستان تأمین می‌شود. در حال حاضر ۳۰ هزار لیتر ذخیره آب داریم و در منابع بالادست نیز ذخیره داریم.» او منبع آب را چشمه‌های دائمی منطقه معرفی می‌کند که تعداد زیادی از آنها دبی محدود دارند.

شاه‌حسینی در توضیح سیستم ذخیره‌سازی آب می‌گوید: ««روش مدیریت منابع آبی ما، ذخیره آب در فصل سرد و استفاده از آن در فصل گرم است. این ذخیره‌سازی به‌صورت آب‌انبار انجام می‌شود. برای مثال، چشمه‌ای که در نزدیکی قرار دارد، یک منبع بتنی ۷۰ هزار لیتری داریم. با توجه به جمعیت حیات وحش، شامل گورخر، کل و بز، جبیر، قوچ و میش و همچنین گوشت‌خوارانی مانند پلنگ، گربه کاراکال، گربه شنی، روباه شنی، گرگ و کفتار، مدیریت آب اهمیت ویژه‌ای دارد.» پارک ملی کویر، زیستگاه یوز هم بود اما آخرین باری که یوزپلنگ در این پارک گزارش شد، سال ۱۳۹۳ بود. این محیطبان، درباره تأمین امنیت منطقه نیز می‌افزاید: «امنیت از طریق پایش مستمر زیستگاه و تعامل با جوامع محلی تأمین می‌شود که مهم‌ترین عامل، همین تعامل با مردم بومی است. کار روزانه همکاران ما شامل کنترل و پایش، سرکشی از منابع آبی و لایروبی این منابع است. منابع آبی به طور متوسط هفته‌ای سه تا چهار بار لایروبی می‌شوند و این چرخه به‌ صورت مستمر ادامه دارد.»

آغاز احیا

پروژه احیای گور ایرانی در سال ۱۳۹۷ با انتقال ۱۰ رأس گورخر از پارک ملی توران آغاز شد. شاه‌حسینی می‌گوید: ««هیچ کاری بدون اشتباه نیست و ما هم تلفاتی داشتیم. در ابتدا ۱۰ رأس گورخر به اینجا منتقل شد و سپس ۴ رأس دیگر از یزد انتقال یافت.» یکی از گورها در همان ابتدا تلف شد و تیم حفاظت از سال ۱۳۹۹، تکثیر در اسارت را آغاز کرد.

وی افزود: «ما ۱۶ رأس گورخر داشتیم که تصمیم به رهاسازی گرفتیم.» وقتی این رهاسازی با موفقیت همراه بود سازمان تصمیم گرفت ۱۲ رأس دیگر را از کرمان به گرمسار و پارک ملی کویر منتقل کند. از این ۱۲ رأس، یک رأس در درگیری بین نرها تلف شد و یک رأس نیز به دلیل نقص ژنتیکی تحت درمان است. 

شاه‌حسینی درباره وضعیت گورها پس از رهاسازی می‌گوید: ««معیار ما یک به ۵۰ است. وقتی جمعیت یک گونه پستاندار به ۵۰ رأس می‌رسد، یعنی از خطر انقراض منطقه‌ای خارج شده و می‌تواند تا ۵۰۰ رأس افزایش یابد.» او افزود: «۳۰ رأس از این تعداد متولد پارک ملی کویر هستند و در سال ۱۴۰۴، ۹ رأس گورخر به دنیا آمده است.»
 
زادآوری در آزادی

 به گفته او، نرخ زادآوری گورها در زمان اسارت ۲۵ درصد بود، یعنی از هر چهار تولد یک رأس زنده می‌ماند، اما پس از رهاسازی در پارک ملی کویر، نرخ زادآوری به ۸۰ درصد رسید و از هر پنج تولد، یک رأس تلف می‌شد. محیطبانان در ابتدا، به دلیل نداشتن اطلاعات کافی درباره رفتارشناسی گونه، مجبور به پایش مستمر بودند تا ببینند آیا گونه زنده می‌ماند یا خیر. پس از دو سال دریافتند که این پایش ممکن است باعث استرس و آسیب به گورها شود، بنابراین در زمان زایمان، پایش مستقیم انجام نمی‌دهند و اجازه می‌دهند زندگی گورها به شکل طبیعی جریان یابد.

شاه‌حسینی وضعیت پوشش گیاهی را مطلوب ارزیابی کرد و افزود: «در حال حاضر هیچ مشکلی برای گورخر یا سایر علف‌خواران وجود ندارد و ما علوفه دستی تأمین نمی‌کنیم.»

او دو زیستگاه اصلی گورخر را «بهرام‌گور» (قطرویه) فارس با بیش از هزار رأس و پارک ملی توران با نزدیک به ۲۵۰ رأس می‌داند و می‌گوید: «یزد نیز اقدام به احیای گورخر کرده اما موفق به رهاسازی صد درصدی نشده و گورها در یک تنگه نگهداری می‌شوند، در حالی که در پارک ملی کویر، رهاسازی کامل انجام شده است.»
 
ازدواج فامیلی ممنوع

شاه‌حسینی یکی از مهم‌ترین برنامه‌های پارک را جلوگیری از درون‌آمیزی گونه (ازدواج فامیلی) می‌داند، زیرا این موضوع باعث ضعیف شدن ژنتیکی گونه می‌شود. 

به همین دلیل، سالانه بیش از دو یا سه رأس گور از زیستگاه‌های زادآور دیگر به کویر منتقل نمی‌شود. اولویت با گورهای نر است تا تلفات انتقال کاهش یابد و با گورهای ماده بیشتر ارتباط برقرار کنند که به افزایش زادآوری کمک می‌کند. 

وی می‌افزاید: «گورخرهای توران، یزد و کویر از نظر ژنتیکی هم‌خانواده هستند، زیرا همه از پارک ملی توران منتقل شده‌اند، اما ژنتیک گورهای قطرویه (بهرام‌گور) متفاوت است.» گورخرهای پارک ملی کویر هیچ تهدیدی از سوی انسان یا حیوان ندارند. البته آنها طعمه بالقوه پلنگ‌ها هستند، اما جغرافیا، گورها را از دسترس پلنگ‌ها دور نگه داشته است. گورها ترجیح می‌دهند در درمنه‌ها و دشت‌ها زندگی کنند و پلنگ در مناطق مرتفع می‌زید.

شاه‌حسینی می‌گوید: «پارک ملی کویر به عنوان بزرگ‌ترین پارک ملی خشکی ایران با ۴۴۲ هزار هکتار، فاقد معارض، مستثنیات و جاده عبوری است و بیشترین جمعیت جبیر را در کشور دارد.»

خشکسالی‌ها گونه‌ها را تهدید می‌کند، اما پارک ملی دست‌اش پر است. 

جمعیت قوچ و میش آن، حدود ۷۰۰ رأس و کل و بز حدود ۵۰۰ رأس است. تنها مشکل پارک ملی کویر، کمبود نیروهای محیطبانی است؛ کمبودی که باعث شده از چهار پاسگاه موجود، یکی تعطیل و دیگری نیمه‌فعال باشد. شاه‌حسینی گفت: «با وجود ۶۳ نفر نیروی سازمانی، همچنان با کمبود نیرو مواجه هستیم.»