ثبت جهانی سازهای موسیقی ایران تحریم‌پذیر نیست/ تاکید بر ثبت «بربت ایرانی»
پژوهشگر و مدرس ساز عود با اشاره به اهمیت ثبت جهانی این ساز با قدمت پنج هزار سال گفت: ثبت جهانی سازها به عنوان سرمایه معنوی مطرح است و نهادی نمی‌تواند آنها را تحریم کند. در این راستا «بربت ایرانی» باید به صورت جداگانه ثبت ملی و جهانی شود.
ایران آنلاین: ساز «عود» از جمله سازهای زهی-زخمه‌ای موسیقی است که سال ۱۳۹۷ در ایران ثبت ملی شد، پس از آن ایران برای ثبت جهانی این ساز اصیل با عنوان «مهارت ساختن و نواختن عود» با برخی کشورهای همسایه رایزنی کرد و در نهایت این پرونده را به صورت مشترک با سوریه به یونسکو ارائه کرد که سال ۱۳۹۹ در پانزدهمین اجلاس کمیته میراث جهانی ناملموس، ریفر شد (ریفر به معنای امکان بررسی پرونده در چرخه بعدی (اجلاس‌های بعدی)) است.
به گزارش ایرنا، در نهایت سال ١۴٠١، پرونده عود بار دیگر به صورت مشترک با کشور سوریه به یونسکو ارائه شد و نهم آذرماه همان سال در هفدهمین نشست کمیته بین دولت‌ها برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس به عنوان هجدهمین میراث ناملموس ایران به صورت مشترک با سوریه در یونسکو ثبت جهانی شد.
در شرح ساز عود در یونسکو آمده است: «عود یک ساز زهی زخمه‌ای با بیش از ۱۵۰۰ سال حضور در منطقه مورد اشاره است. این ساز مانند بسیاری دیگر از سازهای زخمه‌ای روی پای نوازنده قرار می‌گیرد و نوازنده با یک دست انگشت‌گذاری روی وترها و با دست دیگر به نواختن مضراب می‌پردازد.
کاسه طنینی این ساز گلابی‌شکل و نسبتاً بزرگ و دسته آن معمولاً کوتاه و فاقد دستان‌بندی است. (در مناطق مختلف با ابعادی متفاوت) به طوری که وترها بیشتر روی کاسه طنینی امتداد دارند. صفحه چوبی طنینی این ساز مشبک است، این شبکه‌ها که معمولاً نقش مایه‌های اسلیمی دارند، علاوه بر انتقال صدای کاسه ساز، نقش تزئینی نیز ایفا می‌کنند. بیشتر انواع این ساز ۱۰ سیمه است که به صورت جفت بسته می‌شوند. صدای این ساز در محدوده صوتی بم و باریتون است و امکان تولید اسواد ملودیک و هارمونیک در آن فراهم است و در تک‌نوازی و گروه‌نوازی به کار می‌رود. گستره جغرافیایی این ساز در ایران به خوزستان، بوشهر، هرمزگان، تهران، کردستان و برخی شهرهای بزرگ، مانند شیراز اصفهان، تبریز و مشهد می‌رسد.»
«لوح ثبت جهانی عود» اردیبهشت‌ماه سال ۱۴۰۲ به مناسبت هفته میراث فرهنگی در جزیره قشم رونمایی شد و تاکنون دو دوره جشنواره عودنوازی قشم برای معرفی این ساز و ارتقای جایگاه آن به همت منطقه آزاد قشم برگزار شده است.
به مناسبت سالروز ثبت جهانی ساز «عود» با مجید ناظم‌پور پژوهشگر، نویسنده، آهنگساز، مدرس و نوازنده ساز عود درباره تاریخچه ساز عود، اهمیت ثبت جهانی این ساز، جایگاه عودنوازی در کشور و فعالیت خانه عود گفت و گو کرده‌ایم که در ادامه می‌آید.
تاریخچه ساز عود
ناظم‌پور درباره پیشینه تاریخی ساز «عود» به خبرنگار ایرنا اظهارداشت: این ساز دارای پنج هزار سال قدمت است و برای این موضوع کتابی با عنوان «داستان بربت یا مروری بر تاریخ پنج‌هزار ساله ساز عود» تألیف کرده‌ام. این مجموعه سه جلد است و تاکنون یک جلد از آن منتشر شده است.
وی گفت: ساز عود به عنوان سازی که بشر می‌توانست بر روی آن انگشت‌گذاری کند، پنج‌هزار سال قدمت دارد اما سازی که کاسه گلابی‌شکل و دسته کوتاه دارد، ابداع ایرانی‌ها در دوره ساسانیان است. ابتدا نامش «بربت» بوده و کاسه‌اش نیز از عود امروز کوچک‌تر بوده است.
ناظم‌پور با اشاره به وجود ۹ نظریه درباره زادگاه ساز عود افزود: آن‌قدر این ساز در تمدن بشری اهمیت دارد که همه تمدن‌ها سعی می‌کنند اختراع آن را به خود نسبت بدهند؛ این موضوع با اهمیت‌تر از یک ساز است. هر نظریه این ساز را به تمدنی منتسب می‌کند اما در کتابم، براساس اسناد تاریخی معتبر که حاصل ۱۱ سال پژوهش در کشورهای مختلف و ایران است، این نظریات را نقد کرده‌ام.
این مدرس و نوازنده عود بیان کرد: بارها در جریان پژوهش به خاستگاه ایرانی بودن ساز عود شک کردم اما در نهایت به این نتیجه رسیدم که واقعاً این ساز اختراع ایرانی و محصول ذوق و نبوغ ایرانی‌ها در دوره ساسانیان است.
وی اظهارداشت: ما ابتدا ساز «بربت» را در دوره ساسانی داشتیم که کاسه کوچک‌تری داشت و بعد از اسلام، سازی با نام «عود» داریم که محصول مشترک ایران و عرب است و کاسه آن بزرگ‌تر می‌شود حتی اگر متون قدیمی مانند «مقاصد الالحان» عبدالقادر مراغی را مطالعه کنیم، وقتی از انواع ساز عود صحبت می‌کند، نوعی را با عنوان عود قدیم نام می‌برد که همان بربت ایرانی است.
ناظم‌پور درباره دوره‌های تاریخی ساز عود گفت: عود در دوره‌های مختلف جایگاه ویژه‌ای در موسیقی ایرانی و جهانی داشته اما به دلایل نامعلوم از دوره صفویه به بعد حدود سه قرن در ایران فراموش شد. در همین دوره، در کشورهای دیگر بسیار مورد توجه قرار گرفت.
این پژوهشگر افزود: در ابتدای قرن گذشته، استاد روح‌الله خالقی که رئیس هنرستان موسیقی بود از اکبر محسنی و مهدی مفتاح درخواست کرد که به عراق سفر کنند و دو ساز فراموش‌شده ایرانی یعنی عود و قانون را بیاموزند. استاد محسنی برای عود و استاد مفتاح برای قانون انتخاب شدند و این سازها دوباره به ایران بازگشتند اما به دلیل اینکه ساز عود حدود سه قرن فراموش شده بود، ما چه در ساخت و چه در نوازندگی، با وجود زحمات فراوان، هنوز در ابتدای راه هستیم.
ناظم‌پور درباره ثبت جهانی «هنر ساختن و نواختن عود» به صورت مشترک با کشور سوریه بیان کرد: عود در کشورهای عربی و ترکیه نیز نواخته می‌شود. بسیار خوشحال هستم که ایران هم در ثبت آن سهم داشته است. درست است که عود امروز محصول مشترک کشورهای اسلامی است و ثبت مشترک آن اقدام خوبی است، با این وجود، امیدوارم روزی بربت ایرانی به صورت جداگانه به نام ایران ثبت ملی و جهانی شود.
وی افزود: بربت پدر عود است و از نظر ساختاری این دو ساز متفاوت هستند و نباید باهم تلفیق شوند. برای ثبت بربت هر اقدامی بتوانم انجام می‌دهم و امیدوارم مسئولان میراث فرهنگی به این موضوع توجه کنند.
این نوازنده و مدرس عود درباره اهمیت ثبت جهانی سازهای ایرانی اظهارداشت: این‌ها سرمایه‌های معنوی ما هستند؛ چاه‌های نفتی که هیچ وقت خشک نمی‌شوند و فرد و نهادی نمی‌تواند تحریمشان کند. وقتی این سازها ثبت جهانی می‌شوند، اعتباری برای ایران است. تصور کنید سازی که ابداع ایران است، امروز در همه دنیا نواخته می‌شود. این موضوع کم‌ارزشی نیست.
ناظم‌پور گفت: به عنوان مثال ایتالیا کشور پیشرفته‌ای است اما بالاترین اعتبار فرهنگی آن، به دلیل جهانی شدن ساز ویولن است. بر همین اساس سازهای موسیقی ایرانی، میراثی هستند که باید حفظ و ثبت شوند تا کشور دیگری آنها را مصادره نکند همچون شاعران و اندیشمندان ایرانی؛ مولانا، خیام، فارابی و ابن‌سینا که برخی کشورها ادعا می‌کنند متولد سرزمینشان بوده‌اند. اگر ما کوتاهی کنیم، دیگران آماده هستند این میراث را سرقت کنند.
جایگاه عودنوازی در کشور
این پژوهشگر درباره جایگاه امروز عودنوازی در کشور با توجه به برگزاری جشنواره‌هایی در این حوزه بیان کرد: ساز عود، از لحاظ نوازندگی و ساخت، مانند کودکی است که تازه راه رفتن می‌آموزد. اکنون وضعیت بهتر شده و نوازندگان و سازندگان خوبی داریم اما باید بپذیریم که در ابتدای راه هستیم. باید از تجربه جهانی استفاده کنیم زیرا ما ۳۰۰ سال این ساز را فراموش کرده بودیم و کشورهای دیگر در این مدت در ساخت و نواختنش تلاش کرده‌اند.
وی درباره خاستگاه جغرافیایی عود در ایران اظهارداشت: در جنوب کشور ساز عود به عنوان ساز محلی مورد توجه است و به همین دلیل دو دوره جشنواره عودنوازی در قشم برگزار شد. اکنون در تمام شهرهای ایران عود نواخته می‌شود اما باید توجه کنیم که موسیقی شریف ایرانی با عود معرفی شود.
ناظم‌پور درباره گرایش برخی جوانان به سبک عربی یا ترکی گفت: متأسفانه جوانان هنگام نواختن عود به سمت سبک عربی و ترکی گرایش دارند، آن هم به شیوه غلط و اشتباه. تقلید از موسیقی عرب آسان نیست، هر کشوری سبک خود را دارد. اگر هم صحیح اجرا کنند، چه فایده‌ای دارد؟ عرب‌ها به صورت طبیعی آن سبک را بهتر اجرا می‌کنند زیرا موسیقی عربی در خونشان است. موسیقی که در وجود ما هست و باید پاسدار و سفیر فرهنگی آن باشیم، موسیقی ایرانی است، اگر بتوانم موسیقی ایرانی را برای عود ترجمه کنیم و با این ساز به دنیا معرفی کنیم، آن وقت کارمان ارزشمند است؛ غیر از این اشتباه است.
راه‌اندازی مجدد خانه عود
این مدرس و پژوهشگر درباره راه‌اندازی مجدد خانه عود در تهران بیان کرد: این نهاد به عنوان مرکز تخصصی آموزش و پژوهشی ساز عود حدود ۱۲ سال پیش ایجاد شد، در ابتدای کرونا، وزارت فرهنگ قطر از من دعوت کرد که مرکزی برای عود در آن کشور راه‌اندازی کنم و مدیر فنی آن باشم. این پیشنهاد را پذیرفتم و به مدت چهار سال مقیم کشور قطر شدم، هم مرکز عود را در قطر راه‌اندازی کردم و چهار سال مدیر فنی آن مرکز بودم.
وی افزود: به دلیل اینکه ایران را با همه مشکلاتش دوست دارم، به کشور بازگشتم و خانه عود بازگشایی شد و اکنون آماده میزبانی از هنرجویانی است که علاقه‌مند هستند ساز عود را به صورت اصولی بیاموزند، علاوه بر برگزاری برنامه‌ها و کارگاه‌های پژوهشی، در موزه این خانه، سازهای تاریخی عود، بازسازی شده و نگهداری می‌شوند، همچنین آرشیوهای نُت قطعات معروف عود جهان، مضراب و کتاب‌های تخصصی این حوزه موجود است و علاقه‌مندان می‌توانند به صورت رایگان از آثار این موزه بهره‌مند شوند و آماده هستیم ساز عود را بیشتر معرفی کنیم.
ناظم‌پور درباره کتاب‌های پژوهشی خود در حوزه ساز عود گفت: تاکنون کتاب‌های «مهارت عودنوازی در چهار جلد»، «گفت‌وگوی عود و گیتار»، «راز ساحل» (مجموعه قطعات در حوزه ساز عود) و «تکنیک‌های مضرابی برای ساز عود» را تالیف و منتشر کردم و کتاب‌هایی هم در دست تالیف دارم.
وی خطاب به مسئولان فرهنگی خاطرنشان کرد: سازهایی همچون ساز عود به عنوان میراث فرهنگی شناخته می‌شوند، چاه‌های نفتی هستند که نه خشک می‌شوند و نه تحریم‌پذیرند حتی می‌توان از آنها درآمدزایی کرد و به اقتصاد کشور کمک کرد، راهکارهای آن هم مشخص است، این پدیده‌ها نیاز به حمایت دولتی دارند و بدون آن رشد نمی‌کنند.
این پژوهشگر تاکید کرد: در زمینه ثبت اختصاصی «بربت ایرانی» نیز باید میراث فرهنگی اقدام کند. آماده همکاری کامل هستم؛ ۱۱ سال عمرم را برای پژوهش در این حوزه گذاشته‌ام و اطلاعات لازم را برای ارائه و دفاع در یونسکو دارم تا کسی نتواند آن را رد کند. باید این کار را انجام دهیم قبل از آنکه کشور دیگری پیش‌دستی کند.
انتهای پیام/