«اکو » بستر تعمیق همکاری های ایران و پاکستان

رضا عدالتی پور-گروه دیپلماسی: با توجه به سفرهای علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران به پاکستان نقش تعاملات امنیتی دوجانبه تهران–اسلام‌آباد در شکل ‌دهی یک چهارچوب همکاری چندجانبه در قالب اکو چیست و چگونه می‌تواند به ایجاد معماری امنیتی جمعی در جنوب‌ غرب آسیا کمک کند؟
موضع پاکستان در طول جنگ ۱۲روزه 
براساس اصول دیرینه منشور سازمان ملل شکل گرفت. اسلام‌آباد با مردم ایران ابراز همبستگی کرد و نسبت به، به‌کارگیری زور و نقض حقوق بین‌الملل ابراز نگرانی کرد و بار دیگر بر موضع ثابت خود درباره ضرورت حفاظت از غیرنظامیان و دفاع از حقوق مردم فلسطین تأکید کرد؛ موضعی که در امتداد رویکرد کلی پاکستان در قبال منازعات خاورمیانه است.
با این‌ حال، آن رویداد به تقویت سطح اعتماد سیاسی و گفت‌وگو میان پاکستان و ایران کمک کرده است. این وضعیت فضای مناسبی برای طرح مباحث منسجم‌تر درباره امنیت مرزها، مقابله با تروریسم، قاچاق و حفاظت از زیرساخت‌های حیاتی ایجاد کرده است؛ حوزه‌هایی که هر دو کشور با تهدیدهای مشابهی روبه‌رو هستند و در ثبات آنها ذی‌نفع‌اند. در چهارچوب اکو نیز تمرکز طبیعی پاکستان بر همکاری اقتصادی و اتصال‌پذیری است. در این بستر، اسلام‌آباد برای شکل‌های «نرم» و کارکردی همکاری امنیتی از جمله تبادل اطلاعات درباره تروریسم و جرایم سازمان‌یافته، مدیریت هماهنگ بحران‌ها، ایمنی دریایی و حفاظت از کریدورهای تجاری ارزش قائل است.

پاکستان در جنگ ۱۲روزه موضع حامی ایران را اتخاذ کرد؛ این هم‌سویی راهبردی چه اثراتی برای بازطراحی همگرایی دفاعی و نظامی دارد و آیا می‌توان از آن به‌عنوان یک نقطه آغاز برای گفت‌وگوی امنیتی ساختاریافته در سازمان  اکو  بهره گرفت؟
دیدارهای اخیر در سطح عالی از جمله سفر دکتر علی لاریجانی بدون تردید به گفت‌وگوی امنیتی ایران و پاکستان عمق و ساختار بیشتری بخشیده است. محور این گفت‌وگوها بر مقابله با تروریسم، ثبات مرزی، تحولات غزه و ضرورت رفع موانع همکاری اقتصادی در مسیر رسیدن به هدف بلندپروازانه تجاری متمرکز بوده است. این روند نشان‌دهنده بلوغ روابط دوجانبه‌ای است که در آن حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی بیش از گذشته درهم تنیده شده‌اند. از نگاه پاکستان، اعتماد و تجربه‌ای که در سطح دوجانبه ایجاد شده، می‌تواند به‌طور سودمند اما تدریجی و فنی پایه همکاری‌های نهادی مثل اکو قرار گیرد. اسلام‌آباد از تشکیل کارگروه‌های موضوعی زیر چتر اکو استقبال خواهد کرد؛ برای مثال در حوزه‌های مدیریت مرز، مقابله با مواد مخدر، مسائل سایبری، ایمنی دریایی و واکنش به بحران‌ها چنین رویکردی با مأموریت اکو و الگوی متنوع مشارکت‌های اعضای آن همخوان خواهد بود.

با توجه به پیمان همکاری دفاعی پاکستان با عربستان که مورد استقبال ایران قرار گرفت، آیا اکو می‌تواند به بستری برای هم‌افزایی امنیتی میان اعضایی تبدیل شود که گاه در دو سوی معادلات ژئوپلیتیک قرار می‌گیرند؟ اگر بله، سازوکار این همگرایی چیست؟
روابط امنیتی و دفاعی پاکستان با ایران و عربستان بر پایه سیاستی ثابت استوار است؛ سیاستی که مبتنی بر پرهیز از دخالت در مناقشات درون‌جهانی مسلمانان و تشویق به گفت‌وگو و کاهش تنش است. هرچند کشورهای عربی خلیج فارس عضو اکو نیستند با این حال، تحولات در حوزه اکو به ‌طور ناگزیر از طریق جریان انرژی، مسیرهای تجاری و کریدورهای سرمایه‌گذاری بر امنیت خلیج فارس تأثیر می‌گذارد.
از این منظر، پاکستان اکو را بخشی از معماری گسترده‌ترِ ثبات‌ساز در همسایگی خود می‌داند. یک فضای یکپارچه‌تر در اکو با تمرکز بر تجارت، اتصال‌پذیری و تعاملات مردمی که می‌تواند از قطبی‌سازی بکاهد و برای همه شرکا از جمله کشورهای خلیج فارس، گزینه‌های اقتصادی و لجستیکی قابل ‌اعتماد‌تری فراهم کند.

سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران در نشست اخیر وزرای خارجه این سازمان به ظرفیت‌های بالفعل‌نشده آن اشاره کرد. چگونه افزایش اراده سیاسی میان اعضای اکو می‌تواند بر ارتقای همکاری‌های اقتصادی و امنیتی ایران و پاکستان اثر بگذارد؟
توجه تازه‌ای که به سازمان اکو شده از جمله تأکید وزیر خارجه ایران، عباس عراقچی بر ظرفیت‌های آن درست در مقطعی مطرح می‌شود که ایران و پاکستان هر دو به‌دنبال یک چهارچوب روشن برای همکاری اقتصادی منطقه‌ای هستند. برای پاکستان، اکو همیشه یک بستر طبیعی برای پیشبرد ایده‌هایش درباره اتصال‌پذیری منطقه‌ای و رویکرد ژئواکونومیک بوده است. اگر این اراده سیاسی به مرحله اجرا برسد، می‌تواند همکاری پاکستان و ایران را در سه زمینه عملی تقویت کند. اول، با عملیاتی کردن توافق‌های موجود مانند بازارچه‌های مرزی، تسهیل رویه‌های گمرکی و بهبود مسیرهای حمل‌ونقل، اکو می‌تواند به افزایش تجارت دوجانبه کمک کند و آن را در زنجیره‌های تأمین گسترده‌تر منطقه‌ای قرار دهد. دوم، اکو یک چتر مناسب برای پروژه‌های انرژی، ترانزیت و حتی اتصال دیجیتال فراهم می‌کند؛ پروژه‌هایی که بنادر پاکستان را به ایران، آسیای مرکزی و ترکیه وصل می‌کند و با جهت‌گیری‌های سیاستی خود پاکستان نیز سازگار است.
سوم، هرچه وابستگی اقتصادی بیشتر شود، می‌تواند فضای مساعدتری برای همکاری در مسائل امنیتی مشترک در امتداد مرز پاکستان و ایران از جمله مقابله با تروریسم، قاچاق و مواد مخدر ایجاد کند. برای پاکستان، کارکرد اصلی اکو در همکاری اقتصادی و افزایش اتصال‌پذیری تعریف می‌شود. در همین چهارچوب گسترده، جا برای برخی همکاری‌های امنیتی تنظیم ‌شده نیز وجود دارد؛ برای نمونه، تشکیل کارگروه‌های فنی درباره مدیریت مرز، واکنش به بحران‌ها و مقابله با تروریسم یا همکاری‌های ضد مواد مخدر آن‌هم به‌گونه‌ای که اولویت‌های همه کشورهای عضو به‌طور کامل رعایت شود. 
آیا تبدیل اکو به یکی از پویاترین مناطق نوظهور جنوب جهانی نیازمند ادغام ظرفیت‌های اقتصادی با ترتیبات امنیتی است و در این میان نقش ویژه پاکستان به‌ عنوان بازیگری با پیوندهای استراتژیک متنوع (ایران، چین، عربستان)، چیست؟
پاکستان از نظر جغرافیایی در مرکزِ جاه‌طلبی‌های اکو برای تقویت اتصال‌پذیری قرار دارد. این کشور دریای عرب و مسیرهای ورودی به خلیج فارس را به آسیای مرکزی، غرب چین و از طریق ترکیه به اروپا وصل می‌کند. همین موقعیت برای پاکستان نقشی طبیعی به‌عنوان یکی از دولت‌های کلیدی در اجرای چشم‌انداز اکو ایجاد می‌کند.
پاکستان به‌ صورت عملی می‌تواند در چند زمینه کمک کند؛ می‌تواند برای همسو کردن پروژه‌های اولویت‌دار اکو با کریدورهایی که هم‌اکنون در حال توسعه‌اند، بویژه کریدور اقتصادی چین–پاکستان تلاش کند. 
این همسویی به صادرکنندگان و سرمایه‌گذاران از ایران، آسیای مرکزی و ترکیه امکان می‌دهد از طریق بنادر پاکستان به بازارهای چین و بازارهای جهانی دسترسی پیدا کنند.
پاکستان همچنین می‌تواند بر پایه اقدامات عملی که تاکنون با ایران انجام داده است، مانند افتتاح بازارچه‌های مرزی و بهبود راه‌های ارتباطی، پیش برود و گسترش آنها را تحت برند اکو تشویق کند. 
این کار توانایی اکو در ارائه منافع ملموس در زمین را نشان خواهد داد.علاوه بر این، اسلام‌آباد می‌تواند از کانال‌های دیپلماتیک خود با شرکای عربی استفاده کند تا سرمایه‌گذاری بیشتری از کشورهای خلیج فارس برای پروژه‌های لجستیک، انبارداری، انرژی و صنعتی مبتنی بر اکو جذب کند و اکو را به‌عنوان پلی زمینی میان خلیج فارس و اوراسیا معرفی نماید. در همین راستا پاکستان می‌تواند در داخل اکو مدافع هماهنگی مقررات، توافقنامه‌های ترانزیت مدرن، گمرک دیجیتال، تسهیل تجارت الکترونیک و شناسایی متقابل استانداردها باشد؛ اقداماتی که هزینه نسبتاً کمی دارند اما می‌توانند تجارت و سرمایه‌گذاری درون اکو را به‌طور قابل‌توجهی افزایش دهند.

در شرایطی که ایران به دنبال تقویت «عمق راهبردی شرقی» خود است، تا چه حد پاکستان می‌تواند حلقه اتصال طرح‌های زیربنایی، انرژی و حمل‌ونقل در اکو باشد و آیا این ظرفیت می‌تواند به الگوی یک اتحاد اقتصادی ـ امنیتی پایدار تبدیل شود؟
جست‌و‌جوی ایران برای دستیابی به «عمق راهبردی شرقی» با گرایش پاکستان به نگاه ژئواکونومیک همزمان شده است. هر دو کشور از پروژه‌‌های اتصال‌‌پذیری حمایت می‌کنند که انرژی و تولیدات صنعتی خلیج فارس را به جنوب آسیا، آسیای مرکزی و غرب چین متصل می‌کند. پاکستان می‌تواند در سه حوزه نقش پیونددهنده مهمی ایفا کند. در حوزه انرژی، پاکستان و ایران پیش‌تر در زمینه برق مرزی همکاری دارند و بحث‌های طولانی‌‌مدتی نیز درباره گزینه‌های خط لوله گاز وجود داشته است. در حوزه زیرساخت و حمل‌ونقل، پاکستان می‌تواند به اتصال بنادر ایران و مناطق ویژه اقتصادی آن به مسیرهای کریدور اقتصادی چین–پاکستان (CPEC) و شبکه‌های جاده‌ای و ریلی آسیای مرکزی کمک کند و دسترسی در هر دو جهت را بهبود بخشد. اقدامات مشترک اخیر برای رفع گلوگاه‌های لجستیکی و تسهیل تجارت مرزی نیز نشانه‌های امیدوارکننده‌ای هستند. در نهایت، تجربه پاکستان در حوزه‌هایی مانند دیجیتالی‌سازی گمرک، استفاده از سیستم TIR و مدل‌های مشارکت بخش خصوصی و دولتی می‌تواند در چهارچوب اکو به اشتراک گذاشته شود تا تأمین مالی و اجرای پروژه‌های بزرگ را حمایت کند. در تمامی این بخش‌ها، پاکستان از چهارچوب‌های فراگیر حمایت می‌کند که برای مشارکت شرکای فرامنطقه‌ای علاقه‌مند نیز تحت شرایط شفاف و مبتنی بر قوانین باز باشد.