کارشناسانی که از یک تار مو به حقیقت می‌رسند

مرضیه همایونی - گروه حوادث: کارآگاهان تشخیص هویت، همان ذره‌بین به دستان در صحنه‌های جرم هستند که با کیفی پر از تجهیزات نمونه‌برداری سعی می‌کنند مدارک را در اختیار تیم تحقیق قرار دهند تا معماها را حل کنند. اما تنها کاری که آنها انجام می‌دهند، نمونه‌برداری از صحنه‌های جرم نیست. در حوادثی همانند سقوط هواپیما که اغلب اجساد قربانیان قابل شناسایی نیست، نقش تشخیص هویت بسیار مهم است یا در حوادث آتش‌سوزی، البته مواردی از جمله تعیین سوءپیشینه و احراز هویت افراد نیز از وظایف این اداره است. با سرهنگ مهدی مسلمی که ۲۸ سال سابقه کار در پلیس آگاهی داشته و حالا به‌عنوان رئیس اداره تشخیص هویت پلیس آگاهی مشغول به کار است، به گفت‌و‌گو نشستیم تا با جزئیات کار در این اداره بیشتر آشنا شویم.

 مختصری از تشکیلات اداره تشخیص هویت بگویید.

بخش تشخیص هویت از سه اداره تشکیل شده است؛ اداره ۲۱ که شامل بانک اطلاعات مجرمان است و در رابطه با استعلام اسامی و سوء‌پیشینه فعالیت می‌کند؛ اداره ۲۲ که خیلی هم مهم است، بحث بررسی صحنه جرم است و شامل صحنه جرم، جرایم جنایی و سرقت می‌شود و اداره ۲۳ هم که مربوط به آزمایشگاه‌های تحقیقات جنایی است. این بخش متشکل از ۶ آزمایشگاه است که شامل بررسی اسناد، شیمی جنایی، آزمایشگاه بیولوژی جنایی، فیزیک جنایی، آزمایشگاه تطبیق و آزمایشگاه ادله‌ای الکترونیک است. این سه اداره کارشان به هم مرتبط و وابسته است. به‌عنوان مثال تیمی که از صحنه جرم اثر انگشتی برمی‌دارد، آن را به آزمایشگاه تطبیق برده تا این اثر انگشت بررسی و شناسایی شود. بعد از اینکه شناسایی شد، استعلام اسمی را اداره ۲۱ بانک اطلاعات مجرمان انجام می‌دهد یا اینکه اگر در پرونده فوتی یا قتلی دست‌نوشته‌ای وجود داشته باشد، برای بررسی این موضوع که دست‌نوشته متعلق به خود متوفی یا مقتول است یا خیر در آزمایشگاه اسناد بررسی می‌شود و به طور کلی این سه بخش به همدیگر مرتبط هستند.

در خصوص اسلحه‌شناسی هم فعالیت دارید؟

بله. در آزمایشگاه فیزیک جنایی به بررسی پوکه و سلاح کشف شده در محل جرم می‌پردازیم. نحوه تیراندازی، دگرزنی، خودزنی، زاویه شلیک، نوع پوکه و اسلحه و... در این آزمایشگاه شناسایی می‌شود.

آیا در این اداره از مأموران خانم هم استفاده می‌شود؟

در اداره تشخیص هویت برخلاف سایرادارات، بانوان حضور پررنگ و فعالی دارند. در بحث بانک اطلاعات مجرمان، استعلام‌های اسمی، سوء‌پیشینه یا بحث تطبیق که بسیار مهم و حساس است، باید از افرادی استفاده کنیم که دقت و توجه بالایی دارند و در این زمینه معمولاً خانم‌ها بهتر می‌توانند نتیجه بگیرند. در حال حاضر در بحث تطبیق یا بانک اطلاعات، بیشتر خانم‌ها فعالیت دارند ضمن اینکه در بررسی صحنه‌های جرم نیز به صورت جداگانه همکاران خانم وارد عمل شده و با حضور در صحنه، تحقیقات آغاز می‌شود.

به طور معمول در چه صحنه‌هایی کارآگاهان تشخیص هویت به محل اعزام می‌شوند؟

هر حادثه‌ای که واقع شود اعم از جنایی، سرقت یا امنیتی، فرقی نمی‌کند، در مرحله اول تشکیل پرونده، تیم بررسی صحنه جرم حضور پیدا می‌کند و همکاران من به صحنه اعزام می‌شوند. ممکن است در بعضی پرونده‌های فوت مشکوک یا خودکشی، کارآگاهان اداره دهم (اداره جرایم جنایی) حضور پیدا نکنند و همچنین در صحنه‌های سرقت، فقط همکاران من در تشخیص هویت به محل اعزام می‌شوند. 

وقتی کارآگاهان اداره تشخیص هویت به محل و صحنه جرم وارد می‌شوند چه مراحلی را باید انجام دهند؟

در هر حادثه‌ای که رخ دهد، اول تیم‌های بررسی صحنه تشخیص هویت وارد عمل می‌شوند. بسته به نوع پرونده،عملکرد در صحنه‌ها فرق می‌کند. در پرونده‌های جنایی تیم تلفیقی شامل قاضی کشیک قتل، پزشکی‌قانونی، کارآگاهان جنایی و کارآگاهان تشخیص هویت راهی محل می‌شوند و مدیریت صحنه با بازپرس است. اما در صحنه‌های سرقت فقط همکاران من اعزام می‌شوند و مدیریت صحنه با خودشان است.

 در صحنه، تمام کارهایی که نیاز است اعم از اثربرداری، نمونه‌برداری، تصویربرداری یا بررسی و بازبینی فیلم، حتی فیلم‌هایی که کارشناسان پرونده در صحنه می‌گیرند، همه به تشخیص هویت ارجاع می‌شود. اداره ۲۲، بررسی صحنه جرم را بر عهده دارد که برای صحنه‌های جنایت یک تیم ۴ نفره اعزام می‌شود؛ یک سرتیم که تهیه گزارش و مدیریت گروه بر عهده او است، یک اثر‌بردار که هر اثری از اثر انگشت گرفته تا لکه خون یا هر مورد دیگری را نمونه‌برداری می‌کند، یک عکاس و یک نفر تن‌پیما که در صحنه حاضر می‌شوند. در صحنه‌هایی که مقتول زن باشد، دو همکار خانم نیز به تیم اضافه می‌شوند. در صحنه‌های سرقت، تیم شامل دو نفر است که کار را بین خودشان تقسیم و تفکیک وظایف می‌کنند.

چطور از وقوع حادثه‌ای مطلع می‌شوید؟

همکارانم در اداره ۲۲ که اداره بررسی صحنه جرم است، برای پرونده‌های جنایی کشیک دارند؛ یعنی مانند بازپرس کشیک قتل ما هم تلفن کشیک داریم و در صورت وقوع حادثه‌ای، بلافاصله اعلام و همکاران‌ما راهی محل می‌شوند. اما در پرونده‌های سرقت، تیم‌هایمان در پایگاه‌های پلیس مستقر هستند و برای اینکه به صحنه جرم نزدیک باشند، هر سرقتی که انجام می‌شود از طریق نماینده ما در «مرفوک» -‌مرکز فرماندهی و کنترل‌- به پایگاهی که نزدیک محل حادثه است اعلام می‌کنند و آنها به محل اعزام می‌شوند.

به غیر از اثر انگشت، برای کشف جرم از چه فاکتورهای دیگری استفاده می‌کنید؟

هر اثر قابل بهره‌برداری، نمونه بیولوژیکی یا شیمی. یک تار مو که از قدیم شنیدیم و در تمام فیلم‌ها دیدیم و داستانش را هم می‌دانیم. یا نمونه خون یا هر چه که قابلیت بهره‌برداری داشته باشد، ما از صحنه‌ها برمی‌داریم و استفاده می‌کنیم. در شرایط الان معتقدم آثار قابل بهره‌برداری خیلی بیشتر شده است و در آینده هم بهتر می‌توانیم از آنها استفاده کنیم.
یک موضوعی در مورد انگشت‌نگاری شنیده شده که می‌گویند برخی مجرمان با ترفندهایی خاص اثر انگشت‌شان را از بین می‌برند، در چنین مواردی

چه عملکردی صورت می‌گیرد؟

 ممکن است این‌گونه باشد اما ما فقط به اثر انگشت اکتفا نمی‌کنیم. هر نوع اثر قابل بهره‌برداری می‌تواند در شناسایی متهم به ما کمک کند.

اگر جسدی سوخته باشد، هویت آن چطور بررسی می‌شود؟

اگر جسد قابلیت اثر‌برداری داشته باشد، یعنی بتوانیم اثر انگشت بگیریم که این کار صورت می‌گیرد. در غیر این صورت، بحث استخراج «دی‌ان‌ای» در پزشکی‌قانونی انجام می‌شود. اما در صحنه‌های جرم، از محل، لباس و حتی اگر یک جای سالم در جسد باشد یا وسایل همراهش، بهره‌برداری می‌کنیم. ما اطلاعات را جمع‌آوری کرده و بعد افراد گمشده را که مشخصات آنها با مشخصات اجساد شباهت دارند، بررسی کرده و پرونده‌های افراد گمشده را با پرونده‌های اجساد در اختیار تیم شناسایی اجساد ناشناس قرار می‌دهیم تا این اجساد را با عکس‌های افراد گمشده تطبیق دهند و مشخص شود که آیا این جسد متعلق به این عکس و هویت است یا خیر.
 
هوش مصنوعی چقدر به پلیس تشخیص هویت کمک می‌کند؟

 ما در حال حاضر در بحث تطبیق صدا یا تطبیق چهره یا باز کردن قفل گوشی و... تا حدودی از هوش مصنوعی استفاده می‌کنیم. نمی‌گویم که از نظر استفاده از هوش مصنوعی در جایگاه ایده‌آلی هستیم اما رو به جلو حرکت می‌کنیم. به عنوان مثال در بحث تطبیق صدا، صداهایی را که از طریق هوش مصنوعی تولید شده‌اند و به‌عنوان صدای شخص دیگری جا زده‌اند را به ما ارجاع می‌دهند و ما هم از یک سری نرم‌افزارهایی استفاده می‌کنیم که این موارد را تشخیص می‌دهند. این صداها بیشتر در بحث توهین به افراد یا اخاذی است.

آیا تحریم‌ها در کار شما تأثیر داشته است؟

 ۱۰۰% تأثیر دارد، در کار ما هم نیروی انسانی مهم است و هم ابزار و تجهیزات. فرض کنید ما بهترین نیروی انسانی را داریم اما اگر به عنوان مثال ژلاتین خوب نداشته باشیم یا اگر پودر اثر‌برداری خوب نداشته باشیم، مطمئناً کارایی که باید داشته باشیم را نداریم. البته این ماجرا به منزله این نیست که ما در حال حاضر ضعف تجهیزات داریم چون ما به سمت تولیدات داخلی سوق داده شده‌ایم و پرونده‌های‌مان همان‌طور که می‌بینید رازگشایی می‌شوند و خیلی از آنها به نتیجه می‌رسند.

آیا امکان پنهان کردن سوابق کیفری و جرایم از سوی افراد بزهکار وجود دارد؟

غیر ممکن است. امکان پنهان کردن سوابق یا جرایم، وجود ندارد. قبلاً به این صورت بود که انگشت نگاری از افراد صورت نمی‌گرفت و افراد با هویت جعلی به زندان می‌رفتند. اما در حال حاضر از تمامی افراد بازداشتی اثر انگشت گرفته می‌شود و در ورودی زندان هم این امر صورت می‌گیرد. به این ترتیب حتی کسی که با سابقه جعلی مدت‌ها قبل بازداشت شده بود و حالا بازداشت شده و هویت دیگری از خود بیان می‌کند، ما می‌توانیم اعلام کنیم که این فرد همان شخصی است که با هویت جعلی در سال‌های قبل بازداشت شده است.
 
برای اینکه مشخص شود متهمی که الان بازداشت شده همان متهمی است که در تعقیبش بودید، به چه مواردی استناد می‌کنید؟

مهم‌ترین موضوع اثر انگشت است، اگر اثر انگشت نباشد بسته به این دارد که چه آثار قابل بهره‌برداری در صحنه قبلی داشته‌ایم که بتوانیم مطابقت دهیم، آثاررا بررسی می‌کنیم بعد از تطبیق مشخص می‌شود که پرونده الان ما با قبل در ارتباط است یا خیر.

درباره بانک ژنتیک توضیح می‌دهید؟

یکی از کارهایی که انجام دادیم، تقویت بانک ژنتیک مجرمان و متهمان سابقه‌دار است. هر مجرم و متهمی که بازداشت می‌شود از او نمونه می‌گیریم و مشخصات این نمونه‌ها در بانکی ثبت می‌شود. از سویی ما هر نمونه بیولوژیکی که در صحنه بدست آورده‌ایم را در بانک اطلاعات‌مان ثبت می‌کنیم. در آینده این بانک‌ها به کشف جرایم و دستگیری متهمان کمک زیادی می‌کند. مشابه بانک ژنتیک، بانک تطبیق چهره را داریم. از تمامی متهمانی که بازداشت می‌شوند عکس تهیه می‌کنیم و در بانک ثبت می‌شود. حالا اگر یک متهم از مقابل دوربینی رد ‌شود و حتی این عکس اگر نیم رخ و نصفه هم باشد با تصویرهایی که داریم تطابق داده می‌شوند و ما هویت چهره را بدست می‌آوریم. بحث واضح‌سازی چهره و بانک‌های اطلاعاتی دیگر نیز هم هست. شما تصور کنید یک سارق در کمترین زمان ممکن ۵ سرقت مرتکب شده است درصورت بازداشت متهم ۵ پرونده سرقت کشف می‌شود. اگر اثرهایی که از صحنه بدست می آوریم کامل باشد یعنی بیش از ۸۰ درصد قابلیت بهره برداری داشته باشد ما می توانیم کشفیات قابل توجه ای داشته باشیم.

از سال‌های کاری‌تان پرونده به یاد ماندنی و جالبی هست که بخواهید آن را برای‌مان تعریف کنید؟

خاطره‌ای از جنایتی دارم که بارها تکرار کرده‌ام اما دلم نمی‌آید دوباره نگویم. خیلی پرونده قتل داشتیم که با کمک بچه‌ها کشف شد و هر کشفی برای ما یک خاطره شیرین است. اما این پرونده برای من حس دیگری دارد. کشف تمام پرونده‌ها نتیجه یک کار گروهی است. اما این پرونده را بازگو می‌کنیم چون می‌خواهم بگویم خدا چقدر به ما نزدیک است. سال ۸۷ شب میلاد حضرت مهدی(عج) بود. آن شب من کشیک صحنه قتل بودم. زیر پل عابر پیاده شهید محلاتی داخل یک چمدان نو جسد خانمی کشف شد. خانم لباس‌های خانه به تن داشت و چادر مقتول نیز داخل چمدانش بود. پزشکی قانونی علت قتل را خفگی اعلام کرد. هیچ مدرک شناسایی با مقتول نبود. سه روز بعد از کشف جسد گزارش ناپدید شدن زن جوانی به پلیس اعلام شد. ما مشخصات فقدانی را با مشخصات جسد تطبیق دادیم و احتمال داده شد که جسد کشف شده متعلق به همین خانم است که مثلاً اسمش را می‌گذاریم مریم. یادم می‌آید من چمدانی که جسد داخلش بود را در کنار میزم قرار داده بودم و هر کسی که از کنار میز من رد می‌شد به شوخی می‌گفت می‌خواهی به مسافرت بروی، بس که این چمدان نو بود و از طرفی برای من رازگشایی این جنایت مهم بود. در تحقیقات اقدام به مظنون‌گیری کردیم و بدون اینکه هیچ مدرکی داشته باشیم شخصی با نام مستعار امیر را هم که با زن جوان اختلاف داشت بازداشت کردیم اما هیچ مدرکی در رابطه با قتل نداشتیم. واقعاً هیچ دلیل فنی یا علمی نداشتیم که بخواهیم بگوییم این فرد قاتل پرونده ما ست.

خانه متهم در شرق تهران بود. به همراه متهم راهی خانه‌اش شدیم. تابستان بود و ما خانه مظنون را به صورت کامل مورد بررسی قرار دادیم اما هیچ رد و سرنخی بدست نیاوردیم. به عبارتی دست از پا درازتر سوار خودرومان شده و تصمیم گرفتیم که به اداره برگردیم. بی‌شک با نبود هیچ مدرک و آثاری، مظنون باید آزاد می‌شد. در راه بازگشت، همین که از کوچه خارج شدیم و ناامید بودیم، سر کوچه یک مغازه بزرگ کیف و چمدان فروشی را دیدیم. ناخواسته به همکارم که پشت فرمان بود گفتم که توقف کند خواست خدا بود که من ببینم، اولین چمدانی که در ویترین مغازه بود، لنگه همان چمدانی بود که جسد داخل آن قرار داشت. به قدری ذوق زده بودم از اینکه ما بدنبال سرنخی به خانه مظنون رفته بودیم اما 

در خیابان سرنخ را پیدا کرده بودیم و پیروز از اینکه سرنخی بدست آورده‌ایم، به داخل مغازه رفتم و بدون آن‌که خودم را معرفی کنم به صاحب مغازه که مرد جوانی بود و موهای جلوی سرش ریخته بود، گفتم: از این چمدان چند تا فروخته‌اید؟

صاحب مغازه با لحن بدی به من نگاه کرد و گفت شما؟ خودم را بلافاصله معرفی کردم و ادامه دادم یک زنی به قتل رسیده و می‌خواهم ببینم از این چمدان‌ها به کسی فروخته‌ای یا خیر. صاحب مغازه دفتری داشت که فروش‌هایش را داخل آن ثبت می‌کرد نگاهی به دفتر انداخت و با اشاره دست به من گفت: «بله خوب یادمه به کی فروختم مرد جوانی بود که خیلی هم هراسان و نگران بود قیمت چمدان ۷۸ هزار تومان بود اما طرف به قدری عجله داشت که ۸۰ هزار تومان به من داد و باقی پولش را هم نگرفت. اگر چهره‌اش را ببینم او را می‌شناسم. به امیر که در کنار همکارانم داخل خودرو بود اشاره کردم و به صاحب مغازه گفتم او را می‌شناسی؟ مرد جوان گفت: خودش است. همان مردی که از من لنگه این چمدان را خریداری کرد و ۲ تومانش را هم نگرفت. با اطلاعاتی که صاحب مغازه در اختیار ما قرار داد و مواجهه با مظنون پرونده، امیر در همان صحنه به قتل زن جوان به خاطر اختلاف مالی اعتراف کرد. آن زمان‌ها مثل الان نبود که دوربینی باشد و تجهیزات، اصلاً هیچ دلیل خاصی نداشتیم که نشان دهد امیر متهم است. انگار یک نفر دست ما را گرفت و برد به سمت مغازه و این فقط کار خدا بود.»

در حال حاضر تشخیص هویت در کشف پرونده و شناسایی متهم نیز کار می‌کند؟

با اینکه اصلاً در راز گشایی و دستگیری متهمان از تشخیص هویت یادی نمی‌شود اما واقعاً نقش تشخیص خیلی مفید و حیاتی است. در تشخیص هویت هر روز یک خاطره است و شاید بیشتر. شهریور سال ۱۴۰۲ موردی داشتیم که یک سرقت منزلی بود در حوزه پایگاه هشت پلیس آگاهی، ما یک سری از بانک‌های‌مان واقعاً جدید است و امکانات‌مان ایجاب می‌کند که دوباره نمونه‌ها واثرهایی که داریم را بررسی کنیم. آن زمان چندین بار پرونده بررسی شد اما به نتیجه نرسیده بود. ماجرا از این قرار بود که سه میلیارد تومان به پول آن موقع طلا سرقت شده بود. مالباخته‌ هم بعد از یک سال پیگیری ناامید شده بود و ما نه عکسی داشتیم و نه فیلمی و تنها سرنخ ما، اثری بود که در صحنه داشتیم و در بانک‌های‌مان هویت طرف را شناسایی کرده بودیم. البته این را هم بگویم آن موقع این اثری که در صحنه بدست آورده بودیم را با بانک اطلاعاتی‌مان تطبیق داده بودیم اما هیچ اثری بدست نیامد. یک سال بعد از سرقت ۳ میلیارد طلا، متهمی دستگیر شده و راهی زندان می‌شود و بعد از تحمل حبس از زندان آزاد می‌شود. مشخصات متهمی که راهی زندان شده بود ثبت شده و در بانک اطلاعاتی ما قرار گرفته بود. زمانی که همکارانم امسال دوباره مدارک آن پرونده را با اطلاعات جدید تطبیق دادند به هویت متهم رسیدند.

و حرف آخر؟ 

اگر صحنه جنایی یا صحنه سرقتی نتیجه نمی دهد به نظرم مقصر اصلی تشخیص هویت است. چرا که صحنه‌ای که نتیجه نمی دهد یعنی کشف نمی شود در اصل یعنی خوب بررسی نشده است. پس نتیجه می‌گیریم اگر تمام صحنه ها را به نحو احسنت بررسی کنیم، به صورت کامل و خوب بررسی کنیم، حتما به یک نتیجه‌ای در آن پرونده خواهیم رسید.

بــــرش

اصطلاح تن‌پیمایی به چه مواردی اطلاق می‌شود؟

تمام اجساد ناشناسی که به پزشکی‌قانونی منتقل می‌شوند یا اجسادی که در صحنه قتل هستند، انگشت‌نگاری و شناسایی هویت‌شان و تقریباً ۹۰ درصد کارها برای شناسایی به عهده همکاران من است. در ادله الکترونیک، گاهی ما تصویری از متهم در صحنه به دست می‌آوریم؛ به‌عنوان مثال تصاویرش در دوربین‌های مداربسته محل ثبت شده و برای تطبیق چهره یا تأیید اینکه شخصی که از جلوی دوربین رد شده یا فیلم و عکسی که از او داریم آیا این شخص مظنون ماست، نیاز داریم تن‌پیمایی کنیم؛ یعنی تصاویر را دقیق بررسی می‌کنیم تا ببینیم بر فرض علامتی، خالکوبی‌ای یا جای زخم و... در او پیدا می‌کنیم که بتوانیم با آلبوم مجرمان سابقه‌دار تطبیق دهیم و هویتش را دریابیم یا خیر. اما در بحث صحنه قتل به تن‌پیمایی از مقتول می‌پردازیم تا مدارک و مستنداتی از جسد به دست آوریم. به‌عنوان مثال در تن‌پیمایی از جسد ممکن است آثار ضرب و جرح یا باقی ماندن مو یا تکه پوستی از قاتل روی بدن، دستان و زیر ناخن مقتول پیدا شود که به ما کمک کند.