ایران جایگاه خود را در آسیای میانه احیا می‌کند

رضا عدالتی پور-گروه دیپلماسی:  مقامات کشورمان در هفته گذشته سفرهای مهمی به کشورهای همسایه در منطقه قفقاز و آسیای میانه داشتند که حسن ختام آن حضور دکتر پزشکیان در نشست بین‌المللی «صلح و اعتماد» در عشق‌آباد ترکمنستان و دیدارهای مهم دوجانبه و چندجانبه او با رؤسای‌جمهوری کشورهای روسیه، ترکمنستان، ترکیه، نخست‌وزیر پاکستان و... بود. رئیس‌جمهوری همچنین روز چهارشنبه و پنجشنبه دیدارهای مهمی با رئیس‌جمهوری قزاقستان داشت.

در همین رابطه محمدرضا فرقانی، سفیر اسبق ایران در ترکمنستان، در گفت‌وگو با «ایران» اهمیت حضور جمهوری اسلامی ایران در آسیای مرکزی و قفقاز را تشریح کرد. او با اشاره به عزم ایران بر بازیابی نقش خود در آسیای میانه ظرفیت‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی ایران، این منطقه را همواره محور مهم سیاست خارجی کشور دانست و بر نقش تهران به‌عنوان هاب انرژی و مسیر ترانزیتی استراتژیک تأکید کرد. به گفته فرقانی، روابط دوستانه و برادرانه با کشورهای منطقه باید همواره حفظ شود و ظرفیت‌های آب و انرژی آسیای مرکزی، فرصتی برای همکاری‌های همه‌جانبه ایران فراهم می‌کند.

ماهیت نشست «صلح و اعتماد» چیست و اهمیت این نشست برای ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
نشست بین‌المللی صلح و اعتماد در عشق‌آباد به مناسبت سی‌امین سالگرد سیاست بی‌طرفی ترکمنستان برگزار شد. این سیاست که در سازمان ملل هم به ثبت رسیده است، نشان می‌دهد ترکمنستان در مناقشات و مسائل امنیتی منطقه و جهان کاملاً بی‌طرف است. برگزاری این کنفرانس به ابتکار دولت ترکمنستان و با حمایت سازمان ملل انجام شد و حضور گسترده کشورهای مختلف در سطح رهبران و مقامات ارشد، اهمیت و حساسیت این نشست را برجسته می‌کند.

از آن جهت که این کنفرانس در یک کشور در حال رشد برگزار شد، نشان‌دهنده این است که سازمان ملل و مقامات دبیرخانه آن به این نتیجه رسیده‌اند که چنین کنفرانسی باید در یک کشور غیرپیشرفته برگزار شود تا صدای کشورهای جدید نیز شنیده شود؛ کشورهایی که تا کنون تقریباً نظر آنها در نظام بین‌المللی لحاظ نمی‌شد.

برگزاری این نشست در همسایگی ایران، فرصت بسیار خوبی است و دعوت از رئیس‌جمهوری ایران برای شرکت در این اجلاس، نشان‌دهنده اهمیت حضور جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه دولت ترکمنستان و سازمان ملل است. پذیرش این دعوت توسط رئیس‌جمهوری نیز حاکی از اهمیت موضوع برای ایران است. رئیس‌جمهوری در سخنرانی خود، تأکید کردند که جمهوری اسلامی ایران مخالف هرگونه تبعیض در نظام بین‌المللی و خواستار صلح و امنیت برای همه جهان. این کنفرانس فرصتی بود تا ایران در بالاترین سطح دیدگاه‌ها و نقطه‌نظرهای خود را مطرح کند. همچنین، ملاقات‌ها و گفت‌و‌گوهای رئیس‌جمهوری با رهبران و مقامات ارشد کشورهای شرکت‌کننده، از جمله روسیه، ترکیه و پاکستان، فرصت مناسبی برای دیپلماسی بین‌المللی ایران فراهم کرد. کنفرانس عشق‌آباد از این نظر یک نقطه شروع و آغاز تازه‌ای برای حرکت نظام نوین بین‌المللی، با توجه به دیدگاه‌های کشورهای در حال توسعه است.

مقامات کشورمان در یک هفته گذشته دیدارهای دوجانبه و مهمی با مقامات کشورهای جمهوری آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان داشتند. تمرکز و توجه سیاست خارجی ایران در آسیای میانه و قفقاز نشانه چیست؟
 در این یک هفته، ما شاهد سفر آقای دکتر عراقچی به جمهوری آذربایجان بودیم و سفر رئیس‌جمهوری در روز چهارشنبه به قزاقستان هم موضوع مهمی بود، دیروز هم دیدار رئیس‌جمهوری با رئیس‌جمهوری ترکمنستان و دیگر مقامات منطقه آسیای میانه و همینطور روسیه رقم خورد. در رابطه با نگاه ایران به منطقه قفقاز و آسیای میانه، باید گفت که اساساً توجه جمهوری اسلامی ایران به این مناطق، موضوعی تازه نیست. از ابتدای شکل‌گیری ارتباطات با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز، ایران این منطقه را به عنوان محور مهم سیاست خارجی و دیپلماسی خود در نظر داشته است.

متأسفانه برای مدتی این سیاست استراتژیک جمهوری اسلامی ایران تا حدودی نادیده گرفته شد و توجه‌ها به سمت دیگر معطوف شد. اکنون اما ما شاهد بازسازی این سیاست‌ها و بازگشت به اصول استراتژیک خود هستیم. نگاه به شرق و توجه به منطقه قفقاز و آسیای مرکزی، به عنوان دو منطقه مهم و مشترک که می‌توانند پیونددهنده ایران، روسیه و چین باشند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، بویژه به دلیل همسایگی این مناطق با سه قدرت بزرگ منطقه‌ای و جهانی حائز اهمیت است. 

از این رو، دیدار با آقای پوتین در کنفرانس دیروز و پس از سفر به قزاقستان، اهمیت توجه ایران به آسیای مرکزی و روابط با این کشورها را نشان می‌دهد. این روابط همواره باید در رأس تلاش‌های دیپلماتیک ایران قرار داشته باشند و سفرهای انجام شده و سفرهایی که در آینده نزدیک پیش‌بینی شده، نشان‌دهنده این رویکرد است. این روند باعث شده که آسیای مرکزی و قفقاز مجدداً جایگاه ویژه‌ای در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران پیدا کنند و این امر مورد استقبال کشورهای منطقه و بسیاری از کشورهای دوست و همسایه ایران قرار گرفته است.

اساساً ایران چه ظرفیتی می‌تواند برای کشورهای آسیای میانه و قفقاز ایجاد کند و آنها چه پتانسیلی را برای ایران فراهم خواهند کرد؟
اهمیت جمهوری اسلامی ایران برای کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز یک موضوع کاملاً روشن و مشخص است و تمامی این کشورها از ابتدای استقلال خود تاکنون بر این اهمیت تأکید داشته و همواره به آن توجه کرده‌اند. بنابراین این موضوع تازه‌ای نیست. پس از استقلال جمهوری‌های آسیای مرکزی و کشورهای منطقه قفقاز، این کشورها همواره نگاه مثبتی به ایران داشته و خواهند داشت. آنها نمی‌توانند ایران را از معادلات دیپلماتیک و سیاست خارجی خود حذف کنند و نادیده بگیرند.

ظرفیت‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی جمهوری اسلامی ایران بسیار بالا و قابل توجه است و مورد توجه این کشورها قرار دارد. آنها انتظار دارند که ایران نقش دوستانه و مکملی در تحقق دیدگاه‌ها و برنامه‌های آنها، بویژه در زمینه اقتصادی، داشته باشد. نگاهی به حجم روابط اقتصادی ایران با این کشورها، اهمیت این موضوع را نشان می‌دهد. برای مثال، در دهه ۸۰ و ابتدای دهه 90 حجم مبادلات اقتصادی ایران با ترکمنستان به حدود پنج میلیارد دلار رسید. هرچند طی سال‌های گذشته این حجم روابط کاهش یافت اما به نظر می‌رسد دولت در صدد بازبینی و ارتقای سطح روابط است. در رابطه با قزاقستان نیز، ظرفیت روابط اقتصادی ما در حدود سه میلیارد دلار بود و توانمندی‌های ما برای توسعه بیشتر وجود دارد. جالب آنکه این ظرفیت‌ها تنها به مسائل اقتصادی محدود نمی‌شوند.

در حوزه فرهنگی نیز، جمهوری اسلامی ایران ظرفیت بسیار بالایی دارد. کشورهای آسیای مرکزی بخش‌هایی از تمدن و فرهنگ ایرانی را در خود دارند و این موضوعی است که خود آنها نیز به آن اذعان دارند. زبان فارسی نیز امروز در این کشورها دارای نفوذ قابل توجهی است و جمعیت قابل توجهی از مردم این کشورها فارسی‌زبان هستند. در زمینه مسائل سیاسی و بین‌المللی نیز باید گفت که هیچ گونه مشکلی بین جمهوری اسلامی ایران و کشورهای آسیای مرکزی وجود ندارد. این کشورها در تمامی رأی‌گیری‌ها در سازمان ملل و سایر سازمان‌های بین‌المللی، همواره از دیدگاه‌های ایران حمایت کرده و رأی مثبت خود را به آن اختصاص داده‌اند. بنابراین، ایران می‌تواند از این ظرفیت بسیار قابل توسعه بهره‌برداری کرده و همکاری‌های سیاسی، منطقه‌ای و بین‌المللی خود را بر مبنای صلح، دوستی و همچنین توسعه روابط اقتصادی و فرهنگی گسترش دهد.

نقش‌آفرینی اخیر بازیگران مخرب فرامنطقه‌ای بر روابط ایران با کشورهای آسیای میانه تأثیری داشته است؟
 در پاسخ به سؤال شما باید بگویم که در برخی موارد، اقداماتی صورت گرفته و در برخی موارد نیز، مسائل به صورت افراطی مورد توجه قرار گرفته و آن‌طور که در فضای داخلی برجسته شده، در خارج از کشور نبوده است. این روابط هرگز مزاحم روابط آنها با ایران نبوده و نیست. مثلاً قزاقستان امروز یکی از کشورهای نزدیک به روسیه است، در سازمان همکاری شانگهای نقش مهمی دارد و در اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیز جایگاه مرکزی دارد. بنابراین همکاری یا داشتن روابط دیپلماتیک این کشورها با دیگر بازیگران فرامنطقه‌ای به دلایلی که عنوان کردم و پیشینه نزدیک تاریخی و تمدنی ایران با این کشورها، هرگز مانعی برای روابط خوب آنها با ایران نبوده و تأثیر منفی در روابط دوستانه آنها با ایران نداشته است و نخواهد داشت. 

به عنوان نمونه، می‌توانم به ترکمنستان اشاره کنم که دروازه ورود ایران به آسیای مرکزی است. به دلیل مرز طولانی، روابط ایران با کشورهای آسیای مرکزی عمدتاً از طریق ترکمنستان انجام می‌شود. مرز ایران و ترکمنستان کاملاً امن و دوستانه است و به مرز برادری معروف شده است. این مرز، امن‌ترین مرز جمهوری اسلامی ایران است و هیچ گونه مشکل امنیتی برای ایران، ترکمنستان یا سایر کشورهای آسیای مرکزی وجود ندارد. این کشورها هیچ تهدیدی از سوی جمهوری اسلامی ایران احساس نمی‌کنند و ایران نیز هیچ مخاطره امنیتی از طرف آنها ندارد. این عامل باعث شده است که روابط ایران با کشورهای آسیای مرکزی کاملاً دوستانه و در سطح بسیار بالا برقرار باشد و ادامه یابد.

به عنوان جمع‌بندی لطفاً بفرمایید که اولویت‌های ایران در آسیای میانه به طور مشخص چیست؟
مهم‌ترین اولویت‌های جمهوری اسلامی ایران با کشورهای آسیای مرکزی در درجه اول حفظ روابط دوستانه و رو به رشد است؛ روابطی که باید همواره استمرار داشته باشد و هیچ عامل خارجی یا داخلی نتواند آنها را تحت تأثیر قرار دهد. دوم اینکه، آسیای مرکزی به لحاظ دارا بودن منابع غنی نفت، گاز و انرژی، منطقه‌ای بسیار مهم و استراتژیک است. قرار گرفتن جمهوری اسلامی ایران در همسایگی این کشورها و داشتن ظرفیت و پتانسیل انتقال نفت و گاز، به ویژه گاز این کشورها به سایر مناطق جهان و ایفای نقش ترانزیت انرژی، اهمیت ویژه‌ای دارد. ایران می‌تواند به عنوان هاب انرژی منطقه مطرح شود. به عنوان نمونه، انتقال گاز ترکمنستان به ترکیه، پاکستان، هند و همچنین عراق، مورد توجه و خواست این کشورهاست.

مسأله ترانزیت  یکی دیگر از این اولویت‌هاست. آسیای مرکزی به دلیل قرار گرفتن بین منطقه خلیج فارس در جنوب، روسیه در شمال و چین در شرق، موقعیتی استراتژیک دارد و به عنوان آسان‌ترین و مقرون‌به‌صرفه‌ترین مسیر ترانزیت کالا بین چین، ایران و اروپا مطرح است. به همین جهت، استفاده از ظرفیت ترانزیت و موقعیت جغرافیایی این کشورها، یک نکته مهم و قابل توجه است. نکته مهم دیگر، مسأله منابع آب شیرین است.  با توجه به تغییرات جغرافیایی و اقلیمی و کمبود منابع آب شیرین در سطح منطقه و جهان، آسیای مرکزی دارای منابع غنی و فراوان آب شیرین است. کشورهایی مانند تاجیکستان، قزاقستان و قرقیزستان دارای بزرگ‌ترین یخچال‌های طبیعی خشکی جهان هستند و رودخانه‌های بزرگی از آنها سرچشمه می‌گیرد که هم‌اکنون آب مورد نیاز کشورهای زیادی را تأمین می‌کند. این پتانسیل می‌تواند در صورت ضرورت، آب مورد نیاز سایر کشورهای منطقه از جمله جمهوری اسلامی ایران، افغانستان و پاکستان را تأمین کند.