آغاز توسعه روابط راهبردی ایران و آذربایجان / بازیگران فرا منطقه‌ای شکست خوردند

نخستین نشانه مثبت در خصوص بهبود روابط تهران- باکو در جریان دیدار شاهین مصطفی اف نخست وزیر جمهوری آذربایجان و مهرداد بذرپاش وزیر امور راه و شهرسازی رقم خورد. در این دیدار دو طرف بر سر توسعه همکاری‌های دوجانبه در زمینه حمل‌ونقل، انرژی و منابع مشترک آبی به توافق رسیدند. شاید مهم‌ترین توافق صورت گرفته میان دو کشور احداث خط راه آهن جدید و پل ریلی بین منطقه اقتصادی زنگزور شرقی و جمهوری نخجوان با عبور از خاک ایران باشد. طی چهار سال اخیر یکی از مهم‌ترین نقط اختلاف میان ایران و همسایه شمالی اختلاف بر سر عبور «کریدور میانی» از خاک مرز مشترک ایران- ارمنستان و به حاشیه اهمیت کشورمان در مسیرهای جدید بود. همچنین یکی دیگر از نکات قوت اتصال ریلی ایران به جمهوری آذربایجان و تکمیل کریدور شمال- جنوب است. ظاهرا یکی از پروژه‌های مهم دولت سیزدهم تکمیل راه آهن رشت- آستارا و اتصال ریلی اقیانوس هند به حوزه قفقاز جنوبی می‌باشد. چنین قراردادی هنگامی اهمیت می‌یابد که تهران امتیاز توسعه بندر شهید بهشتی را به اپراتور هندی واگذار کرده است. تکمیل حلقه‌های ناتمام در مسیر کریدور شمال- جنوب می‌تواند به سرعت زنجیره ارزش جدیدی از منطقه ایندوپاسفیک تا اوراسیا ایجاد کند. 

انتشار اخبار مربوط به آغاز یا افتتاح پروژه‌های مشترک میان تهران- باکو یکی از نشانه‌های امیدوار کننده در خصوص آینده روابط میان این کشور همسایه است. پیش از این دو کشور سازوکار مشخصی برای استفاده از منابع آبی رودخانه ارس نداشتند. نوزدهم مه قرار است تا روسای جمهوری ایران و جمهوری آذربایجان مجتمع برق- آبی قیز قلعه‌سی را بر روی رودخانه ارس راه اندازی کنند. به گفته کارشناسان این سد قرار است تبدیل به بزرگ‌ترین پروژه آبی در شمال غربی کشور شود. در این پروژه قرار است تا ایران نیروگاه «خدا آفرین» با ظرفیت تولید 100 مگاوات و جمهوری آذربایجان سد قیزقلعه‌سی را با ظرفیت تولید 40 مگاوات وارد چرخه برق ملی کنند. همچنین در این پروژه دو طرف می‌توانند به سمت توسعه کشاورزی مکانیزه و افزایش آبیاری سطح زیرکشت مبادرت بورزند. به عنوان مثال باکو در این طرح می‌‎تواند سالانه 252 هزار هکتار از اراضی کشاورزی را آبیاری کرده و به این حجم 12 هزار هکتار زمین جدید را بی‌افزاید. نهایی شدن این طرح می‌تواند سبب جهش جدی در حوزه انرژی و امنیت غذایی برای دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان شود. 

علاوه بر توسعه پروژه‌های کریدوری- عمرانی میان تهران- باکو، دیگر فرصت همکاری میان دو کشور تمرکز بر همکاری‌ها و تبادلات «دینی- فرهنگی» است. طی قرن‌های متمادی مردمان شمال و جنوب ارس به عنوان یک ملت واحد در کنار یکدیگر زندگی کرده و ارزش‌های مشترکی داشتند. تاکید نهادهای دولتی- مدنی دو کشور بر هویت آذری- شیعی می‌تواند زمینه ساز تبادل دانشجو و هنرمند باشد. همچنین طرفین می‌توانند اقدام به ارائه میراث مشترک، مانند ادبیات، موسیقی، لباس و ... به سازمان‌های بین‌المللی همچون یونسکو کنند تا از این طریق از دستآوردهای تمدنی ایرانی- آذری پاسداری کنند. اعتبار بخشیدن به ابتکارات مشابه می‌تواند به مثابه سدی در برابر شیطنت‌های عناصر تجزیه طلب باشد. به عبارت دیگر ایران و آذربایجان برای رهایی از تهدیدات و اختلافات قومی- مذهبی بهتر است گزینه‌های ایجابی و سازنده را انتخاب نمایند. 

همکاری مشترک برای مبارزه با جرائم سازمان یافته؛ به ویژه قاچاق مواد مخدر می‌تواند دیگر حوزه همکاری میان تهران- باکو باشد. جمهوری اسلامی ایران به دلیل همسایه بودن با بزرگ‌ترین تولید کننده مواد مخدر در جهان، ناخواسته خاک یکی از مسیرهای قاچاق غیرقانونی مواد به سمت قفقاز جنوبی بوده است. طی سال‌های اخیر تولید مت آمفتامین در استان‌های غربی افغانستان سبب افزایش ریسک قاچاق مواد در منطقه شده است. برهمین اساس جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان علاوه بر امضای توافقنامه دوجانبه با هدف تشدید نظارت بر گذرگاه‌های مرزی می‌توانند مقدمات ایجاد سازمانی منطقه‌ای برای مبارزه دسته جمعی با تولید و قاچاق مواد مخدر را ایجاد کنند. 

مهم‌ترین ابزار ایران برای جلوگیری از مداخله بازیگران فرامنطقه‌ای در روابط تهران با کشورهای پیرامونی، توسعه روابط راهبردی با دولت‌های همسایه است. ایجاد وابستگی متقابل متوازن در حوزه‌های اقتصادی، نظامی و امنیتی علاوه بر تامین نیازهای ابتدایی هر دو کشور، بستر حل‌وفصل پرنده‌های قدیمی همچون بهره برداری از استعدادهای رود ارس را فراهم خواهد کرد. آغاز فصل جدید در روابط میان تهران- باکو می‌تواند یادآور روابط مثبت دو کشور در سال‌های ابتدایی فروپاشی شوروی و روابط تنگاتنگ میان دو ملت باشد.