هرمنوتیک یک لکه چای

به گزارش گروه اجتماعی ایران آنلاین، در اتاق باز شد و همکاری از همکاران آرشیو ملی ایران وارد شد، همه به احترامش از جای خود بلند شدند و من هم به تبع آنها به احترام به پاخاستم. همکارم من را به ایشان معرفی کرد: جناب آقای دکتر ایشان همکار جدید ما هستند و مرمتگر اشیای فرهنگی. مرحوم دکتر جعفری مذهب ( مورخ و ایرانشناس) از من پرسید چرا شما مرمتگران موقع مرمت اسناد همه شواهد را پاک می‌کنید؟ متوجه پرسش نشدم و از ایشان خواهش کردم توضیح بیشتری ارائه بفرمایند. ایشان شرح داد که مرمتگران اسناد تلاش می‌کنند یک سند تمیز و شسته رفته پس از مرمت تحویل سند پژوه شود. مثلاً اگر لکه‌ای چای یا غذا روی سند باشد آن‌را پاک می‌کنند چون از نظر مرمتگر، سند را کثیف کرده است اما همین لکه چای که مرمتگر آن را پاک می‌کند خود سندی بر این است که کسی که سند را می نوشته چای می‌خورده نه مثلاً قهوه. البته این شرح، شکل بسیار ساده‌ای بود برای درک اهمیت همه نشانه‌ها روی یک سند که مرمتگر باید به آن توجه می‌کرد حتی پیش پا افتاده‌ترین نشانه مانند لکه چای. اما قضیه فراتر از اینها بود. در سندهای قدیمی چند نشانه وجود داشت که‌برخی از مرمتگران ظاهراً به آن توجهی نشان نداده بودند و خشم برخی سند پژوهان را برانگیخته بودند از جمله موردی مانند مُهرکشی؛ «مُهرکُشی» یا «مُهرکِشی» در اسناد شرعی موقت به‌ویژه اجاره‌نامه‌ها صورت می‌گرفته‌است. به‌طور معمول اجاره‌نامه‌ها پس از پایان زمان اجاره امحا می‌شدند. در موارد بسیاری هم با برداشتن مُهر، این اسناد را از اعتبارمی‌انداختند. در شعر میرزا شفیع شاخصه اعتباربخشی مُهر بیان شده است:«نیست داغی بی‌سیاهی در محبت معتبر / می‌شود باطل سند چون مُهر آن برداشتند»

مورد دیگر باوری است به نام نحوست تربیع. عمادالدین شیخ الحکمایی در پژوهشی علمی به باوری در بین سندنویس‌ها در ایران دوران اسلامی پرداخته و البته اشاره دارد که سابقه‌اش کهن‌تر از این دوران است. همچنین مختص اسناد نیست بلکه در معماری، کتیبه‌ها و شهرسازی نیز یافت می‌شود و آن باوری هست به نام «نحوست تربیع»؛ این باور از اعتقاد به ناقص بودن امور دنیوی و مناسب نبودن کار کامل برای انسان، ناشی می‌شود. باور سندنویسان و بالطبع مردمان آن زمان براین بود اگر مربع یا مستطیل کامل و بدون نقص اجرا شود برای پدیدآورنده اتفاقات ناخوشایندی رقم می‌خورد، زیرا انجام کار بی‌عیب و نقص مخصوص خداوند است. ایجاد انحراف در اضلاع چهارگوش سند،کندن، بریدن، نشان دادن نقص با کج کشیدن خطوط جدول و تا کردن گوشه سند همه و همه برای رفع این نحوست است. برخی از مرمتگران بدون توجه به مُهرکِشی و نحوست تربیع جاهای خالی یا کج بودن سند را هنگام مرمت اصلاح می‌کنند و گاهی لبه‌های تا شده سند را که برای رفع نحوست تربیع است صاف کرده و مربع کامل به دست می‌آید. این امر اغلب در سندهایی اتفاق می‌افتد که لبه سند پاره شده یا کنده شده‌است و تشخیص تفاوت بین نحوست تربیع و آسیب سند کمتر ممکن است.

مرمت آثار تاریخی به عنوان یک تخصص زمانی پا به عرصه علوم و فنون در دو قرن اخیر نهاد که مشخص شد برای حفاظت از آثار به جای مانده از گذشتگان به دیدگاه‌ها، روش‌ها و مهارت‌‌های بیشتری نسبت به مراقبت از یک شئ یا یک بنای مورد استفاده در زندگی روزمره نیازمندیم.

مرمت و حفاظت در نگاه اقتصادی امری پر هزینه و کمتر سودآور است. بنابراین برای اینکه یک اثر مورد حفاظت و مرمت قرارگیرد بایستی دارای ارزش باشد. برای همین اندیشمندان این حوزه به تعریف انواع ارزش پرداختند. اولین دیدگاه‌ها بر ارزش هنری و تاریخی شئ معطوف شد؛ اینکه خالق این اثر کیست وچه دیدگاه‌های هنری را بیان می‌کند؛ مثلاً چه تفاوتی بین آثار هنری میکل‌آنژ، داوینچی یا رامبراند هست.

ارزش تاریخی اثر نیز یکی از دیدگاه‌های اولیه برای حفاظت از آثار در نظر گرفته شد که عمدتًا مبتنی بر ارزش‌های باستان‌شناسی آثار بود. مثلاً از چه دوره تاریخی است؟ تا چه میزان دست نخورده یا اصطلاحاً اصیل به دست ما رسیده است؟ بیانگر چه چیزی است؟ دیدگاه‌های مرمتی کم‌کم از حوزه حفاظت علمی خارج شدند و با رویکرد علوم انسانی مورد قضاوت قرار گرفتند به همین دلیل در دیدگاه‌ها و نظریه‌های معاصر ارزش‌های دیگری به عنوان معیار به ارزش‌های قدیمی‌تر اضافه شد و در این رهگذر اعتقادات و باورهای مردمی نیز یکی از ارزش‌های حفاظت و مرمت قلمداد شد. در شرایط کنونی یکی از معیارهای حفاظت و مرمت، حفظ ارزش‌ها و باورهاست. مبانی نظری مرمت معاصر اعتقاد دارد که مرمتگر نباید اشیا را طوری مورد بهره برداری غلط قرار دهد که آیندگان از کاربرد نمادین ومعنی دار آنها محروم شوند.

بنابراین در این زمانه که علوم تجربی و علوم نظری پیشرفت کرده‌اند و اثبات شده است که بسیاری از اشیای تاریخی فقط به صرف تاریخی بودن ارزشمند نیستند بلکه دربرگیرنده ارزش‌های دیگری مانند ارزش‌های مردم شناختی و نمادین نیز هستند، مرمتگران نباید تنها تصمیم‌گیرندگان شیوه اجرای مرمت باشند بلکه می‌بایست در هر قدم از نظرات متخصصان علوم دیگر بهره برداری کنند. البته بهره گیری از نظر متخصصان دیگر بحث تازه‌ یا ناآشنایی برای مرمتگران نیست ولی قبول آن برای مرمتگران در کشور ما هنوز راه دشواری در پیش دارد.