تهران و مسکو چه دلایلی برای شراکت در نظام بین‌الملل دارند؟
گاهی دور، گاهی نزدیک، زمانی در رقابت، وقتی دیگر در اتحاد و حالا قدم در راه یک شراکت راهبردی. فقط علم روابط بین‌الملل است که می‌تواند ماهیت رابطه ایران و روسیه را توضیح دهد.
مسعود پزشکیان رهسپار مسکو می‌شود تا در زمستان ۲۰۲۵، با امضای «معاهده مشارکت جامع راهبردی» میان جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه، گرمای روابط تهران و مسکو را در نظم بین‌الملل یخ زده پساجنگ سرد، آشکار کند.
این سندی است که به گفته کاظم جلالی، سفیر کشورمان در مسکو، ایران و روسیه را در آستانه تحولی تاریخی قرار می‌دهد و امضای آن دو کشور را وارد فاز جدیدی از همکاری‌های استراتژیک در قلمروهای اقتصادی و تجاری، حمل‌ونقل، انرژی و فناوری خواهد کرد.
مقامات ایرانی و روسی شامل سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه تاکید کرده‌اند مفاد این قرارداد شامل همکاری در بخش امنیتی-دفاعی علیه طرف ثالثی تنظیم نشده است.
دیپلماسی متوازن
«پیام من به جهان جدید»؛ این عنوان اولین یادداشت مکتوب مسعود پزشکیان بعد از پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری بود که «مانیفست سیاست خارجی» دولت چهاردهم را ترسیم می‌کرد.
روح حاکم بر نوشته نهمین رییس جمهور ایران نشانه‌هایی از درک «رئال‌پولیتیک» را در خود داشت که "جهان را آنگونه که هست مشاهده می‌کند و نه آنگونه که باید باشد. " بر این اساس در متن مسعود پزشکیان پایه‌های یک سیاست خارجی «متوازن» و «عمل‌گرا» به چشم می‌خورد.
«چین و روسیه همواره در روزهای سخت دوست و پشتیبان ما بوده‌اند. ما این دوستی را بسیار ارزشمند می‌دانیم. روسیه یک هم‌پیمان راهبردی ارزشمند و همسایه ایران است و دولت من متعهد است که به گسترش و تقویت همکاری‌هایمان پایبند بماند. دولت من همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه با روسیه را - به ویژه در چارچوب‌هایی مانند بریکس، سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا - در اولویت قرار خواهد داد.»
این را رئیس جمهور ایران تابستان امسال در راهنمای دیپلماسی دولتش نوشت. روسیه نقش برجسته‌ای در روابط خارجی ایران طی ماه‌های گذشته داشته است. دیدار آتی مسعود پزشکیان با ولادیمیر پوتین در کاخ کرملین، سومین ملاقات ۲ رئیس جمهور طی ۴ ماه گذشته خواهد بود. این موضوع بیانگر اهمیت حفظ روابط نزدیک و گفت و گوهای مستمر تهران و مسکو در شرایط پیچیده کنونی در جهان است.
همه چیز هماهنگ است
روسای جمهوری روسیه و ایران، در جریان آخرین اجلاس بریکس که در تاریخ ۲۲ تا ۲۴ اکتبر برگزار شد، در کازان روسیه دیدار کردند. قبل از آن هم پوتین و پزشکیان در عشق آباد، پایتخت ترکمنستان در خصوص روابط دو جانبه رایزنی داشتند.
به گزارش «موسسه مطالعاتی جیمز تاون» ناظران بر این باورند که ایران و روسیه به واسطه وضعیت آشفته بین‌المللی نظیر جنگ در اوکراین و تصاعد تنش‌ها در خاورمیانه به دنبال ارتقای روابط خود هستند. به ویژه آن که تحریم‌های غرب هر دو بازیگر را در موقعیت مشابهی قرار داده است. از همین رو تهران و مسکو مشتاق ایجاد همکاری‌های سیاسی و نظامی نزدیکتر هستند. در همین راستا دو کشور در مسیر توافقی هستند که منعکس کننده اولویت‌های‌شان در جهان در حال تغییر است.
زمان اهمیت دارد
جهان خود را آماده بیست ژانویه و بازگشت دونالد ترامپ می‌کند. معنای حضور مجدد ترامپ در کاخ سفید به عنوان رئیس جمهور آمریکا، تشدید فضای آنارشیک در سیستم بین‌الملل و ناپایداری بیشتر ساختارهای تضعیف شده نظم فعلی جهان خواهد بود.
امضای موافقتنامه جامع ایران و روسیه ۳ روز قبل از تحریف دونالد ترامپ در سیاست بین‌الملل معنای خاص خود را تولید می‌کند و پیامش حفظ آرایش در برابر ایالات متحده ترامپ است که تلاش خواهد کرد که از طریق راهبرد زور این واحدهای سیاسی را مهار همه جانبه کند.
پراجکت سیندیکیت در واپسین روزهای سال ۲۰۲۴ نوشت: «نظم جهانی که پس از پایان جنگ جهانی دوم شکل گرفت وعده صلح و رفاه مشترک را می‌داد. اما نزدیک به ۸۰ سال بعد، این نظام در آستانه فروپاشی به نظر می‌رسد. دولت آینده ترامپ می‌تواند بسیاری از اهداف اصلی نظم چندجانبه را تضعیف کند. دوره دوم ریاست جمهوری ترامپ تقریباً به‌طور قطع باعث ایجاد خلأ رهبری جهانی خواهد شد و بی‌نظمی ژئوپلیتیک را دامن خواهد زد.»
تهران و مسکو با درک این محیط است که در مقطع فعلی پی به اهمیت شراکت راهبردی خود برده‌اند.
بندها گسسته است
اتحاد ایران و فدراسیون روسیه در وضعیت دوران گذار نظام بین‌الملل اهمیت مضاعفی پیدا کرده است. چه اینکه یکی از موانعی که همواره بر سر راه همکاری تهران و مسکو وجود داشته، ساختارهای سختگیرانه نظم مستقر بوده است. بندهای این ساختارها حالا گسسته است.
جو بایدن در آخرین نطق سیاست خارجی خود در محل وزارت خارجه ایالات متحده می‌گوید دوران نظم پساجنگ سرد به سر آمده است و فردای این سخنرانی مشاور امنیت ملی او، جیک سالیوان در گفت و گو با نیویورک تایمز می‌گوید: «دوران پس از جنگ سرد به پایان رسیده است؛ دوره برتری آمریکا از دهه ۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ به پایان رسیده است. قبل از روی کار آمدن دولت بایدن، دوران برتری آمریکا به پایان رسیده بود.»
ایالات متحده که همواره رابطه ایران و روسیه را تابعی از جبر سیستمی نظم یکجانبه بین المللی قرار داده و تلاش کرده این ۲ بازیگر مهم را دور از هم نگه دارد، تقویت مناسبات کرملین با تهران را با دیده نگران دنبال می‌کند.
در این رابطه اندیشکده آمریکایی «مطالعات امنیت ملی تگزاس» می‌نویسد: پایتخت‌های غربی باید یک واقعیت ناراحت‌کننده را بپذیرند: حتی اگر جنگ روسیه و اوکراین پایان یابد، امید چندانی به بازگشت روابط دفاعی ایران و روسیه به وضعیت قبل از ۲۰۲۲ وجود ندارد. هر دو کشور نیازهایی را برای احتمالات نظامی آینده شناسایی کرده‌اند که می توانند به یکدیگر کمک کنند.
این اتاق فکر آمریکایی ادامه می‌دهد: ایران و روسیه در خصوص تحریم‌های مشترکی که آمریکا علیه آنها وضع کرده، توافق هسته‌ای ایران و تجدیدنظر طلبی در نظم فعلی و یکجانبه گرای جهانی دیدگاه‌های مشترکی دارند که مسیر همکاری‌های دو کشور را هموار می‌کند.
این موارد تا جایی در ارزیابی‌های دستگاه سیاست خارجی کرملین دارای اهمیت هستند که باعث شده پوتین طی ۶ ماه سه دیدار با رئیس جمهور ایران داشته باشد. موافقت روسیه با عضویت دائم ایران در پیمان شانگهای و بریکس، رای منفی مسکو به قطعنامه های علیه ایران در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز در همین چارچوب قابل تفسیر و تحلیل است.
کازان یا واشنگتن؟
در چنین لحظه‌ای است که ایران و روسیه به پیشروی در تضعیف نظم تک قطبی و تحکیم روابط با جنوب جهانی ادامه داده‌اند.
کارشناسان معتقدند در حالی که برزیل برای میزبانی کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل (COP30) در سال آینده آماده می‌شود، آفریقای جنوبی به نخستین کشور آفریقایی تبدیل خواهد شد که اجلاس گروه ۲۰ را میزبانی می‌کند؛ اتفاقی که نشان‌دهنده آغاز دورانی جدید از همکاری اقتصادی به رهبری جنوب جهانی است.
«فارن پالیسی» در بررسی رویدادهای سال گذشته میلادی با حضور «فرید زکریا» اذعان کرد: لحظه‌ای قابل‌توجه در ماه اکتبر رخ داد وقتی نشست‌های صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی در واشنگتن برگزار می‌شد و جیک سالیوان در بروکینگز سخنرانی می‌کرد. در همان زمان، در کازان روسیه، پوتین میزبان مودی، شی جین‌پینگ، پزشکیان، اردوغان و گوترش بود، گویی می‌خواست بگوید، «محل اصلی رویدادها اینجاست، نه در واشنگتن.»
فرید زکریا مجری-کارشناس مشهور شبکه «سی‌ان‌ان» و سردبیر سابق «فارن افرز» در تکمیل این گزاره می‌گوید: باید این بلوک و این نشست‌ها را جدی گرفت. آنها نشان‌دهنده نارضایتی بخش‌های مهمی از جهان از نظمی هستند که به‌شدت تحت تسلط ایالات متحده و چند متحد آن است.
ریشه‌های همکاری
انگیزه‌های تهران و مسکو در شرایط پیچیده فعلی مضاعف شده است. این دو قدرت به تازگی با یک منازعه ژئوپلیتیک در سوریه مواجه شده‌اند که هدفش حذف نفوذ ایران و روسیه از خاورمیانه است. پایتخت‌های سیاسی دو کشور این روزها ابراز خوشحالی و گفته‌های دشمنان مشترک خود مبنی بر تضعیف محور ایرانی-روسی در شام را زیر نظر دارند.
اندیشکده استیمسون درباره محرک‌های همکاری میان ایران و روسیه نوشته است: ایران سه خط گسل ژئوپلیتیکی را می‌بیند که خاورمیانه، اروپای شرقی و حاشیه غربی چین را به هم متصل می کند و معتقد است که غرب به دنبال تسلط بر هر سه منطقه است. از دیدگاه ایران، روسیه قطب مهمی در برابر هژمونی آمریکاست.
این اندیشکده می‌افزاید: جنگ غزه نیز ایران و روسیه را به هم نزدیکتر کرده است. شکست آمریکا در دستیابی به آتش بس، این پیام را تقویت کرده است که واشنگتن نمی‌تواند ثبات را در خاورمیانه تضمین کند. همسویی در روایت‌ها و برداشت‌ها بین ایران و روسیه فراتر از غزه است. این بخشی از یک استراتژی گسترده تر با هدف تبدیل نظم جهانی به ساختاری چند قطبی‌تر است که در آن سلطه غرب مورد مناقشه قرار می‌گیرد و مراکز قدرت جایگزین مانند ایران و روسیه، نقش برجسته‌تری ایفا می کنند.
همچنین موسسه «موقوفه کارنگی برای صلح بین‌الملل» می‌نویسد: روسیه ایران را کشوری محوری می‌بیند که می‌تواند به‌عنوان پلی بین آسیای مرکزی و قفقاز، خاورمیانه و آسیای جنوبی عمل کند و اتصال و دسترسی پروژه بزرگ اوراسیا را افزایش دهد.
کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) یک ابتکار مهم ژئواکونومیکی است که توسط روسیه و ایران برای ایجاد یک شبکه حمل‌ونقل متنوع که اوراسیا را به خلیج فارس و آسیای جنوبی متصل می‌کند ایجاد شده است. این کریدور که در سال ۲۰۰۲ از طریق توافقنامه ای بین روسیه، هند و ایران رسمیت یافت، شبکه پیچیده ای از مسیرهای دریایی و زمینی را در نظر می گیرد که برای تقویت ارتباط و تجارت منطقه ای طراحی شده است.
روابط رو به رشد ایران و روسیه که در امضای معاهده مشارکت جامع راهبردی متجلی شده، نشان می‌دهد نگرش دو کشور در همکاری در حال عبور از نگاه تاکتیکی است و فراتر از تغییرات در سیاست داخلی ایران و روسیه است.
در روسیه ضرب‌المثلی وجود دارد که می‌گوید: «اگر به همدیگر وصل شوید، از هیچ چیز نمی ترسید.» این مثل شاید بتواند توصیفی از آینده ایران و روسیه در نظم آینده و مواجهه با دولت دوم ترامپ ارائه دهد.
انتهای پیام/