شناسایی بحران جمعیتی راهی به سوی حل مسئله/ ۱۲ میلیون مجرد در کشور داریم

به گزارش گروه اجتماعی ایران آنلاین، جمعیت یکی از مهم ترین مسائل کشور به حساب می آید و در این میان مساله سقط جنین در کنار مشکلاتی چون ناباروری، مجردی قطعی و بالا رفتن سن ازدواج از عمده ترین پایه های شکل دهی روند کاهش جمعیت است.

عوامل متعددی همچون نیروی انسانی، منابع طبیعی، وسعت جغرافیایی، موقعیت راهبردی و توان نظامی در تقویت جایگاه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هر کشور نقش دارد. از بین این عوامل، جمعیت و نیروی انسانی جوان یکی از مهم ترین مواردی است که در رشد و پیشرفت کشورها و جایگاه جهانی آن ها بسیار دخیل است.

با اینکه بالابودن سن امید به زندگی به عنوان یکی از شاخصه های سلامت و بهداشت در جوامع شناخته می‌شود و در کشور ما نیز شاهد رشد چشمگیر این شاخص هستیم اما با این شرایط و پدیده کاهش جمعیت امکان مواجهه با مساله پیری دور نیست.

در این خصوص سپهر کرمی کارشناس و پژوهشگر اندیشکده موج تاکید کرد: مطالعات انجام شده در مورد زاد و ولد در کشور بیانگر این است که از سال های ۱۳۶۴ به بعد نرخ فرزندآوری در کشور روند کاهشی داشته و در اواخر دهه ۱۳۶۰ این کاهش نرخ، سرعت چشمگیری به خود گرفته است.

وی با بیان اینکه با کاهش باروری از دهه ۱۳۸۰ به بعد، باروری در ایران در سطح تقریبا پایین تثبیت شده است که از پیامدهای آن افزایش نسبت سالمندی جمعیت در دهه های آتی خواهد بود، اظهار داشت: از این رو می‌توان با شناسایی عوامل پیری جمعیت و انجام عملیات‌های پیشگیرانه مانند افزایش میزان تولد، بخشی از این معضل را برطرف کرد.

به گفته وی، با توجه به محدودیت های زمانی و روند دستیابی به تولد در کوتاه مدت و پروسه افزایش میزان موالید می‌توان به‌ جرات گفت که در کوتاه‌مدت مهم‌ترین عامل برای افزایش تعداد تولد، جلوگیری از سقط‌جنین است، چرا که سایر عوامل تأثیر گذار در مساله جمعیت نیازمند کار بلندمدت، فرهنگ‌سازی و تسهیلات متعدد است اما در بحران سقط‌ جنین، فرزند منعقد شده است و تنها باید حتی‌الامکان موانع تولد او را برطرف کرد، از این رو به بررسی عوامل و شبکه مسائل سقط جنین و ارائه راهکارهای حاکمیتی و مردمی برای جلوگیری و کاهش سقط جنین در اندیشکده موج پرداخته ایم که در ادامه به بخشی از آن اشاره می کنم.

این کارشناس و پژوهشگر جمعیت با بیان اینکه براساس آمار سازمان بهداشت جهانی، هرساله در جهان ۴۰ تا ۵۰ میلیون سقط جنین اتفاق می افتد، تاکید کرد: در ایران پزشک قانونی تنها آمار رسمی مواردی که حکم به سقط جنین به صورت قانونی داده شده است را در اختیار دارد؛ آماری که حدود ۱۲ هزار مورد در سال است اما نسبت به سایر موارد که عمده مساله در سقط جنین را شامل می‌شود آمار اطمینان بخشی در این باره وجود ندارد و آمارها به صورت تخمینی و تعمیم آماری صورت گرفته است.

کرمی خاطرنشان کرد: با توجه به اظهارات موجود در این رابطه، حدود ۱۰ تا ۱۲ هزار از موارد سقط مجوزدار است و توسط پزشکی قانونی انجام می شود. حدود ۱۰ تا ۱۲ هزار مورد دیگر نیز سقط غیرارادی به دلایلی چون حوادث، وضعیت جسمی مادر است و بقیه آن سقط غیرقانونی و جنایی است.

بحران‌های مهم در مساله جمعیت

کرمی یکی از مهم‌ترین راهکارهای جلوگیری از معضل پیری جمعیت را افزایش میزان تولد عنوان کرد و اظهار داشت: این فرایند با وجود چهار بحران مجردها، بحران متاهلان بدون فرزند، بحران فرهنگی و بحران سقط‌جنین امکان تحقق نداشته است.

وی افزود: در زمان حاضر حدود ۱۲ میلیون مجرد در کشور داریم که از این میان ۶ میلیون پسر ۲۰ تا ۴۵ ساله و ۵.۶ میلیون دختر ۱۵ تا ۴۰ ساله مجرد هستند که درواقع ازدواج و فرزندآوری آنها به معنای حداقل افزایش ۶ میلیونی جمعیت جوان و کودک خواهد بود.

کرمی با اشاره به بحران متأهلان بدون فرزند که عمده آن به علت ترس از فرزندآوری و یا ناباروری هستند، خاطرنشان کرد: تحلیل آماری از آمار نفوس و مسکن در سال ۹۵ نشان می‌دهد ۲۰.۴ درصد مردان متأهل کشور بدون فرزند هستند، همچنین مدیر کل دفتر اطلاعات، آمار و مهاجرت سازمان ثبت احوال، میزان خانواده‌های بدون فرزند در کل کشور را ۱۴.۴ عنوان کرده است.

وی ادامه داد: در همین زمینه، معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی ایران نرخ زوج‌های نابارور را بیش از ۲۰ درصد اعلام کرده که البته بخشی از آن مربوط به ناباوری اولیه و بخشی از آن ثانویه (ناباروری بعد از تجربه قبلی باروری موفق یا ناموفق) بوده است.

این کارشناس حوزه جمعیت، همچنین بحران فرهنگی تحت عنوان «فرزند کمتر زندگی بهتر» را از دیگر مشکلات این حوزه برشمرد و تاکید کرد که روح حاکم بر مشکلات جمعیتی ایران، گفتمان فرزند کمتر زندگی بهتر است و خانواده‌ها را از فرزندآوری و افزایش تعداد فرزندان بازمی‌دارد و در ناخودآگاه افراد تأثیر مستقیم دارد.

وی، بحران سقط‌ جنین را بحران مهمی دانست و اظهار داشت: طبق آمار و ارقام سالانه ۳۷۰ تا ۵۳۰ هزار سقط‌جنین در کشور انجام می‌شود؛ برخی مراجع غیررسمی نیز آمار سقط‌جنین در ایران را سالانه تا یک میلیون سقط نیز اعلام می‌کنند که انواع متفاوتی دارد؛ گاه سقط خودبه‌خودی، گاه حادثه‌ای و گاه عمدی اتفاق می‌افتد، سقط‌جنین یک عامل اصلی در کاهش زاد و ولد و در نتیجه پیری جمعیت تلقی می‌شود.

موضوع نفوس و مسکن در کشور به‌طور جدی مورد توجه قرار نگرفته است

به گفته وی، اگر عصر حاضر را حاکمیت اطلاعات بدانیم، به طور قطع تکیه بر اطلاعات و داده‌های آماری یکی از مهم ترین ابزارهای تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری تلقی می‌شود، بر همین اساس کشورهای مختلف شیوه‌های گوناگونی برای کسب دقیق آمار و اطلاعات از جامعه خود را به عهده می‌گیرند، در این راستا سرشماری عمومی نفوس و مسکن یکی از شیوه‌های قدیمی کسب اطلاعات مورد نیاز برای برنامه‌ریزی مدیران کشور و همچنین محققان به خصوص در حوزه جمعیت به حساب می‌آید و با توجه به هزینه‌های سرشماری عمومی این نوع از آمارگیری در فاصله‌های زمانی خاصی انجام می‌گیرد.

این کارشناس جمعیت ادامه داد: با توجه به ضرورت به روز بودن و همچنین واقعی‌ بودن اطلاعات آماری، بازه زمانی انجام سرشماری عمومی با مصوبه هیات وزیران در سال ۱۳۸۶ به پنج سال کاهش پیدا کرد و کارشناسان در آن بازه زمانی ضرورت تدقیق سریع‌تر اطلاعات مرتبط با سرشماری را علت اصلی ۵ ساله شدن زمان سرشماری تلقی می‌کردند و از اقدام دولت وقت حمایت کردند، به عبارت دیگر ضرورت کسب اطلاعات با توجه به سریع‌تر شدن تغییرات به جزء لاینفک فضای سیاست‌گذاری کشور تبدیل شده بود.

وی افزود: در سال‌های اخیر، موضوع نفوس و مسکن در کشور به‌طور جدی مورد توجه قرار نگرفته و از سال ۱۴۰۰ با تاخیر روبرو بوده و این تأخیر نه‌تنها منجر به سردرگمی در حوزه تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی شده، بلکه سیاست‌گذاری‌ها و اقدامات لازم برای مواجهه با چالش‌های مربوط به جمعیت را نیز تحت تأثیر قرار داده است.

تأثیر بارداری قبلی و تعداد فرزندان در سقط جنین

این کارشناس و پژوهشگر حوزه جمعیت، یادآور شد: گروهی از پژوهشگران در بررسی مساله سقط عمدی به تجربه بارداری قبلی و یا تعداد فرزندان پیش از سقط توجه داشته‌اند، براین‌اساس در برخی پژوهش‌ها، میانگین تعداد زایمان در گروه تصمیم‌گیرنده بـه سقط عمدی ۲.۴۶ بوده است و در پژوهش دیگری با وجود اینکه احتمال سقط عمدی در حاملگی اول و دوم نزدیک به ۹ و ۱۴ درصد برآورد شده است اما در حاملگی سوم این میزان به ۳۱ درصد، در حاملگی چهارم به ۴۷ درصد و در حاملگی پنجم و بالاتر به ۴۵ درصد می‌رسد.

وی با بیان اینکه در پژوهش دیگری این میزان در مادران فاقد فرزند ۲۰ درصد، در تک‌فرزندها حدود ۳۹ و در دو فرزندی‌ها ۳۷ درصد برآورد شده است، گفت: بنابراین، بر اساس مواردی که ذکر شد؛ احتمال سقط‌جنین در مادرانی که ۲ فرزند یا بیشتر دارند به‌مراتب از مادران بدون فرزند یا دارای یک فرزند، بالاتر و نزدیک به دو و نیم برابر است.

نقش اقتصاد در سقط عمدی و قتل جنین چقدر است؟

کرمی، عامل اقتصاد را از عوامل دیگری عنوان کرد که می تواند به موضوع سقط جنین منتهی شود و افزود: بر اساس پژوهشی با عنوان «شواهد تازه از سقط جنین عمدی در شهر تهران» از هر ۵ سقط، ۳ سقط در زنان خانواده‌های با دهک‌های درآمدی بالا صورت می‌گیرد و میزان سقط درحالی‌که در پایین‌ترین طبقه اقتصادی ۳ در هزار نفر است، در بالاترین دهک درآمدی به ۵ در هزار می‌رسد و از میان جامعه آماری در نظر گرفته شده توسط این مقاله، نزدیک ۱۳ درصد از سقط‌ها با دلایل مشکلات اقتصادی صورت‌گرفته است.

وی با بیان اینکه در بررسی که در مورد رابطه سقط و میزان درآمد اقتصادی انجام شده، درباره درآمد خانواده ای که فرزند را سقط کرده اند، چنین عنوان شده که ۵۳ درصد از اقشار کم‌ درآمد و ۴۷ درصد پر درآمد بوده اند؛ این امر نشان می دهد که سقط‌جنین در دهک‌های بالا بیشتر رواج دارد و از طرفی تنها ۱۳ درصد مادران به دلیل مشکلات اقتصادی سقط‌جنین کرده‌اند لذا نمی‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که یکی از مهم‌ترین عوامل سقط‌جنین عمدی توسط مادران مشکلات اقتصادی است.

آیا مذهب مانع از سقط عمدی جنین می‌شود؟

وی با بیان اینکه یکی از مسائلی که مورد کنکاش پژوهشگران واقع شده است، میزان نقش مذهب در مادرانی است که اقدام به سقط‌جنین عمدی داشته‌اند، گفت: در همین رابطه پژوهشی انجام شده است که بر اساس آن نزدیک به ۵۷ درصد از افراد جامعه آماری یا تصور اشتباهی از حکم شرعی سقط داشته‌اند و یا اطلاعی از آن نداشته‌اند، بر اساس یافته‌های این پژوهش ۴۳ درصد از جامعه آماری از حرمت سقط اطلاع داشته‌اند اما در عمل ملتزم نبوده و اقدام به سقط عمدی کرده‌اند.

کرمی افزود: در همین رابطه در پژوهشی دیگر شاهد هستیم که در بررسی انجام‌گرفته بیش از ۶۵ درصد از خانم‌های تهرانی که اقدام به سقط عمدی کرده‌اند، اذعان کرده‌اند که مذهب برای آن‌ها مهم و یا تا حدودی مهم است و ۳۵ درصد از آن‌ها خود را غیرمذهبی عنوان کرده‌اند.

وی ادامه داد: در تحقیقی با بررسی‌های صورت‌گرفته، بیش از ۳۰ درصد از آقایانی که عنوان کرده‌اند خیلی زیاد یا زیاد مذهبی هستند، نگرش مثبتی به مساله سقط‌جنین عمدی داشته‌اند، تقریباً همین نسبت در خانم‌ها هم وجود دارد، بر طبق یافته‌های این تحقیق و سایر تحقیقات هر چه میزان توجه به مذهب کاسته می‌شود نگرش مثبت به سقط‌جنین نیز افزایش می‌یابد. مساله‌ای که در بررسی نظرات دانشجویان دانشگاه تهران به عمل‌آورده است، مورد تأکید قرار گرفته و دانشجویان مذهبی نگرش منفی‌تری به سقط‌جنین دارند.

کرمی تاکید کرد: هرچه میزان اعتقادات مذهبی افراد بیشتر باشد نگرش منفی‌تری به سقط‌جنین عمدی دارند اما متأسفانه افراد مذهبی نسبت به احکام آن آشنا نیستند و ناخواسته مرتکب گناه کبیره می‌شوند، یعنی افراد مذهبی اطلاع ندارند که سقط‌جنین قبل از ولوج روح (زمان دمیدن روح) نیز حرام است.

انگاره‌های ذهنی عامل ۶۰ درصد از سقط جنین عمدی

این پژوهشگر ادامه داد: پژوهش‌های مختلف نشان می دهد که مسائل اقتصادی به‌عنوان علت اصلی سقط جنین عمدی مطرح نیست، هرچند این موضوع اهمیت دارد و باید به آن پرداخته شود، اما حدود ۶۰ درصد علل سقط جنین عمدی در کشورمان ناشی از انگاره‌های ذهنی است، گره‌های ذهنی و سردرگمی‌هایی که مادران و والدین جنین با آن مواجه هستند، می‌تواند آن‌ها را به سمت سقط و از بین بردن جنین سوق دهد.

وی افزود: بر اساس آمار رسمی که از مرکز جوانی جمعیت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی منتشر شده است، بر اساس آخرین پیمایش، ۴۱ درصد از افرادی که سقط جنین می‌کنند، به دلیل نخواستن فرزند بیشتر، ۲۱ درصد به علت مشکلات اقتصادی و ۲۰ درصد به دلیل نامناسب بودن زمان بارداری، دست به سقط می‌زنند، که این آمار نشان‌دهنده تأثیرات مختلف بر تصمیم‌گیری‌های مربوط به ختم بارداری است.

ناباروری یکی از ۴۷ مولفه تاثیرگذار بر مساله جمعیت

به گفته این پژوهشگر، موضوع جمعیت یک موضوع تک‌بعدی نیست، بسیاری از افراد معتقدند که اگر موضوع ازدواج حل و فصل شود، مشکل جمعیت نیز حل خواهد شد و برخی دیگر می‌گویند اگر درمان زوج‌های نابارور جدی گرفته شود، مساله جمعیت حل می‌شود و عده‌ای هم بر این باورند که اگر مسائل مسکن، طلاق یا اقتصاد مدیریت شود، این مشکلات نیز برطرف خواهد شد.

وی با بیان اینکه باید تأکید کنیم که این تلقی اشتباه است؛ زیرا موضوع جمعیت یک موضوع چندمتغیری است و عوامل مؤثر بر آن بسیار زیادند، اظهار داشت: به عبارت دیگر، این عوامل فقط محدود به یک یا دو مورد نیست، بلکه تمام عواملی که نام برده شد، بر جمعیت و فرزندآوری تأثیرگذار است، اما حل کل مساله تنها با پرداختن به یکی از این عوامل ممکن نیست.

وی با تاکید بر اینکه همه عوامل نیز سهم یکسانی در مساله جمعیت ندارند، نمونه ای را بیان کرد و اظهار داشت: در کشور ما حدود ۳ میلیون یا بیشتر زوج نابارور وجود دارد، اگر این زوج‌ها نیاز به درمان‌های پیشرفته‌ای مانند IVF، ICSI، و اهدای جنین داشته باشند، این روش‌ها بسیار پرهزینه و نیازمند زیرساخت‌های کافی هستند، بر اساس داده‌ها، حدود ۶۵ تا ۷۰ درصد از کل زوج‌های نابارور به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند اما بقیه به دلیل موانع فرهنگی و انگ اجتماعی ناباروری، اصلاً مراجعه نمی‌کنند از این ۶۵ تا ۷۰ درصدی که مراجعه می‌کنند، تنها حدود ۳۰ تا ۳۵ درصد موفق به انجام سه مرحله IVF و صاحب فرزند می‌شوند، از این گروه، کمتر از ۱۵ درصد حاضرند دوباره این مسیر را طی کنند تا فرزند دوم را به دنیا آورند.

کرمی خاطرنشان کرد: بنابراین، تأثیر درمان ناباروری بر افزایش جمعیت چندان زیاد نیست، البته این بدان معنا نیست که نباید در این زمینه کاری انجام داد، هرچند این نکته حائز اهمیت است که ناباروری یکی از ۴۷ مولفه تاثیرگذار بر مساله جمعیت است که از این میان سقط جنین جزء مهم ترین مولفه ها محسوب می شود.

وضعیت سقط عمدی جنین در ایران

این پژوهشگر با بیان اینکه سقط جنین در ایران به سه نوع سقط خودبه‌خودی، سقط پزشکی و سقط عمدی شناخته می شود، تاکید کرد: بر اساس آمارها، سهم سقط‌های قانونی و خودبه‌خودی کمتر از ۵ درصد است، در حالی که ۹۵ درصد از سقط‌ها به صورت عمدی و غیرقانونی انجام می‌شود.

به گفته وی، قانون جوانی جمعیت در ایران به ۲ حوزه «پیشگیری» و «فرهنگ‌سازی» در زمینه سقط جنین توجه دارد، وزارت بهداشت اقدامات متعددی در این راستا انجام داده است، از جمله اصلاح سرفصل‌های درسی در رشته‌های بهداشت عمومی، مامایی و تخصص زنان، این اصلاحات به آگاهی مادرانی که به مراکز بهداشت مراجعه می‌کنند، کمک می‌کند و متخصصان زنان و ماماها نیز موظف به ارائه اطلاعات مرتبط به خانواده‌ها هستند.

کرمی با اشاره به ماده ۵۸ قانون جوانی جمعیت، اظهار داشت: بر اساس این ماده، وزارت بهداشت موظف است داروهای مرتبط با سقط جنین را شناسایی و در سامانه تیتک ثبت کند، این داروها تنها از طریق سیستم وزارت بهداشت توزیع می‌شود و عرضه آن‌ها در بازار آزاد غیرقانونی است.

وی با بیان اینکه این قانون در ماده ۵۹ مسئولیت مبارزه با سقط جنین را به وزارت اطلاعات و نیروی انتظامی واگذار کرده است، نیز ادامه داد: تحقیقات نشان می‌دهد که ۴۱ درصد از افرادی که اقدام به سقط جنین می‌کنند، به دلیل نخواستن فرزند بیشتر، ۲۱ درصد به علت مشکلات اقتصادی و ۲۰ درصد به دلیل نامناسب بودن زمان بارداری، تصمیم به سقط می‌گیرند. این وضعیت به ویژه ناشی از سیاست‌های افراطی تنظیم خانواده در دهه ۷۰ است که نگرش‌های منفی نسبت به بارداری و فرزندآوری را تقویت کرده است.

وی ادامه داد: از لحاظ اخلاقی، عرفی و فقهی، سقط جنین در ایران و بسیاری از کشورهای دیگر ممنوع است با این حال، گردش مالی بالای سقط جنین نشان می‌دهد که بخش عمده‌ای از این عمل توسط افراد سودجو در حوزه پزشکی و غیرپزشکی انجام می‌شود؛ به عنوان مثال، هزینه هر سقط جنین بین ۴ تا ۵ میلیون تومان برآورد می‌شود و حدود ۶۰ درصد از سقط‌ها در منزل با استفاده از قرص‌های سقط جنین انجام می‌گیرد.

کرمی، راحت بودن دسترسی به این ابزار و آلات را موجب تسهیل و کاهش فاصله تصمیم تا اقدام عنوان کرد و افزود: اهمیت این موضوع از این‌جهت است که تصمیم‌های شتاب‌زده و بدون بررسی یکی از عوامل رایج در مساله سقط عمدی جنین است تا جایی که برخی افراد بعد از مدتی از اقدام خود پشیمان می‌شوند، حساسیت در نظارت و مجازات عوامل دخیل در تهیه و توزیع باید در حد بالا باشد.

شبکه مسائل سقط جنین

به گفته این پژوهشگر، متخصصانی که به بررسی آمار مساله سقط جنین پرداخته اند در بررسی‌های خود از تجربه بارداری قبلی، خواسته یا ناخواسته بودن بارداری، فقدان امکانات محیطی به عنوان عوامل تاثیرگذاری بر سقط جنین عمدی نام برده اند.

وی افزود: مساله بالارفتن احتمال سقط از دو جنبه می تواند با تعداد فرزندان در موقع سقط ارتباط داشته باشد، یکی تاخیر در فرزنددار شدن و سن حاملگی است که خود را در نسبت سقط های مادران فاقد فرزند در موقع سقط نشان می دهد و از سوی دیگر به دلیل ایجاد نگرش فرزند کمتر، زندگی بهتر، تمایل خانواده‌ها به سوی تک فرزندی و یا ۲ فرزندی است و در حاملگی های بعدی اقدام به سقط جنین بیشتر می شود.

کرمی تاکید کرد: بر اساس مطالعاتی که در اندیشکده موج روی مساله جمعیت و به‌ویژه سقط عمدی جنین انجام داده‌ایم، یکی از مهم‌ترین انگاره‌های ذهنی که به عنوان مانع برای فرزندآوری مطرح می‌شود، این است که والدین، فرزند را به‌عنوان مانعی برای فعالیت‌های اجتماعی، خواسته‌ها و رشد فردی خود می‌بیند.

وی تاکید کرد: با بررسی شبکه مسائل آشکار می شود نقش حاکمیت در جلوگیری از سقط در ۲ ساحت ایجابی و سلبی است؛ بدین گونه که در ساحت ایجابی، حاکمیت باید با گفتمان سازی نگرش به جنین را به گونه ای تغییر دهد که تصور از جنین لخته خون بی جانی نباشد بلکه از جنین به عنوان فرزند و موجودی زنده تلقی شود، در ساحت سلبی، حاکمیت باید با وضع قوانین پیشگیرانه در برابر مراکز سقط جنین و داروهای سقط جنین با این گونه اقدامات مقابله کند.

وی اظهار داشت: نکته مهم و اساسی در مورد سقط‌جنین این است که باید گروه‌ها و افراد و ارگان‌های تصمیم‌گیر و بازیگر در این حوزه، از یک نگاه تک علتی یا محدود در مساله به یک نگاه منظومه‌ای برسند، هر چند که برخی از عوامل ذکر شده در شبکه مسائل سقط‌جنین می‌توانند مهم‌تر از دیگر عوامل باشند، اما نگاه متمرکز بر عوامل، اولین گام اشتباه برای حل مساله است؛ بنابراین نگاه همه‌جانبه نسبت به ریشه‌های مساله خود اولین و مهم‌ترین گام می‌تواند باشد.

کرمی ادامه داد: خطر رویکرد بخشی‌نگری تا بدان جاست که حتی در برخی عوامل پیشرفت و رسیدن به سطح مطلوب بدون هماهنگی با پیشبرد ریشه‌های دیگر مساله خود می‌تواند نتیجه عکس دهد، مساله‌ای که در تبلیغ برای فرزندآوری در برخی مواقع شاهد هستیم که بدون درنظرگرفتن سایر ریشه‌های مساله سقط‌جنین است، نه‌تنها تأثیری مطلوب نداشته، بلکه می‌تواند موجب جبهه‌گیری برخی اقشار جامعه نسبت به این مساله باشد.

وی با تاکید بر اینکه باید توجه کرد که حل مساله سقط‌جنین در یک رویکرد تعاملی بین گروه‌های مردمی، تخصصی و حاکمیتی شکل می‌گیرد، افزود: یکی از آسیب‌های احتمالی در بین فعالیت‌های گروه‌های مردمی که در مصاحبه‌ها نیز به آن اشاره شده است، دغدغه‌مندی گروه‌های مردمی بدون توجه به مسائل تخصصی این حوزه است که گاه ممکن است موجب آسیب جدی به‌سلامت اشخاص شود.