گشتی در پرزرق و برق‌ترین موزه ایران که سرگذشت طولانی پول راروایت می کند
تاریخ از زبان سکه و اسکناس
شاید به یاد آوردن آخرین خریدهایی که با اسکناس انجام دادیم، کمی سخت باشد. مدت‌هاست که این تکه کاغذ ارزشمند کمتر در جیب و کیف کسی آرام گرفته است؛ زیرا تمام مراودات پولی دیگر از طریق کیف پول، کارت‌های بانکی و نرم‌افزارهای پرداخت الکترونیک انجام می‌شود. این اتفاق برای سکه نیز افتاده بود، زمانی که اسکناس رایج شد؛ سکه، از سکه افتاد و کمتر در جیب‌ها پیدا شد.
به گزارش گروه اجتماعی ایران آنلاین، این تغییر سبک زندگی به یکباره اتفاق نیفتاد. در زمان‌های دور و طولانی، زمانی که انسان‌ها تصمیم گرفتند کنار هم زندگی کنند، خیلی زود متوجه شدند نیاز به مبادله کالاهایشان دارند و اولین تغییر سبک زندگی بعد از یکجانشینی مبادله پایاپای یا کالا به کالا بود. کشاورز در ازای ارائه محصولات خود به دامدار، گوشت و پوست مورد نیاز خود را تأمین می‌کرد و بعدها نانوا نان را به نجار می‌داد و صندلی می‌گرفت. روشی که کم‌کم مشکلات آن نمایان شد و حکومت‌ها برای تسهیل معاملات با استفاده از فلزات، سکه‌های فلزی گرانقیمت ضرب می‌کردند. هر چند پول از گذشته‌های دور روند تکاملی خود را در پیش گرفت. اما قدمت تاریخ پول در ایران روایت جالبی دارد؛ روایتی از نحوه مبادله کالا تا ضرب سکه‌ها برای خرید و فروش.
ساختمانی بتنی در خیابان میرداماد نبش کوچه دفینه که به همین نام هم معروف است. جایی که تاریخ سکه و پول در ایران برای بازدیدکننده‌ها روایت می‌شود.ساختمانی با پنجره‌های بیضی شکل متفاوت که نمای خاص و منحصر به فردی به آن داده است به طوری که توجه همه را به خود جلب می‌کند. نمای آن هر چند شباهتی به پول ندارد، اما درونش تاریخ چندهزار ساله این مرز و بوم را از زبان پول معرفی می‌کند. این موزه اولین موزه تخصصی و دائمی انواع سکه، اسکناس و نیز دیگر اوراق بهادار ایران است. این موزه روایتگر تاریخ از زبان پول و سکه است.
درون این موزه چند سال پیش بازسازی شده است. با ورود به داخل سالن موزه پول، یک مسیر خطی برای بازدید وجود دارد که در آن پول‌ها براساس قدمت و تاریخی که دارند طبقه‌بندی شده‌اند. از دوره هخامنشیان شروع و به اسکناس‌های رایج عصر حاضر ختم می‌شوند. علاوه بر پول و اسکناس، فرش و لباس بافته شده از سکه نیز وجود دارد.
اولین نکته‌ای که در ورود به سالن موزه، خودنمایی می‌کند، تاریخچه پیدایش پول در ایران است، چگونگی دادوستد در مقاطع مختلف تاریخ، نقش و جایگاه ابزارهای اولیه در معامله. کارشناس موزه ابتدا به اولین حلقه مبادلاتی فلزی که نقوش برجسته‌ای دارد، اشاره می‌کند و به «ایران» می‌گوید: در بیشتر کشورهای شرقی و آسیایی، فلزی که در مبادله کالا از آن استفاده می‌شد، حلقه‌ای شکل بود که در سه هزار سال پیش از میلاد از آن استفاده می‌کردند که می‌توان آن را قدیمی‌ترین وسیله مبادله، پیش از اختراع سکه، دانست. قدم به قدم موزه، شگفت‌انگیز و زیباست. از اولین سکه‌های ایرانی که در دوره هخامنشیان به دستور داریوش اول ضرب شد، تا سکه‌های مربوط به ساتراپ‌ها و امرای تابع هخامنشی با تصاویری هنرمندانه از ارابه و کشتی. به گفته کارشناس موزه، یکی از قیمتی‌ترین آثار موجود در‌این گنجینه سکه‌ای به نام «لیدی» یا «لید» است که قدمت آن به سال 514 قبل از میلاد برمی‌گردد که از آن به عنوان اولین سکه موجود در جهان نام می‌برند به همین جهت است که این دُر گرانبها به صورت طولانی مدت در محفظه شیشه‌ای با شرایط بسیار ویژه از لحاظ میزان نور، رطوبت، گرما و... نگهداری می‌شود. این سکه آلیاژی با تلفیقی از طلا و نقره به نام الکتروم قدمت چندهزار ساله دارد. کارشناس موزه می‌گوید: «ایرانی‌ها سکه دیگری به نام «دریک» داشتند که آن نیز از طلا و نقره بود و در مبادلات خود از آن استفاده می‌کردند.»
سکه‌هایی از اسکندر مقدونی، سلوکیان، پارتیان (اشکانیان) و ساسانیان نیز در بخشی از موزه خودنمایی می‌کنند. بخش دیگری هم مختص سکه‌های اسلامی است؛ سکه‌هایی از امویان، عباسیان، غزنویان، سلجوقیان و... که مروری بر تاریخ ورود و ظهور اسلام در‌ایران دارد.
تاریخ پول در ایران
وقتی تاریخ و تمدن این سرزمین را مرور می‌کنیم، یاد خسرو معتضد تاریخدان برجسته کشورمان می‌افتیم. تاریخدانی که عمرش با تاریخ گره خورده است. او درخصوص تاریخ پول و اسکناس در کشورمان به «ایران» می‌گوید: «در ابتدا، پول در ایران نبود و از سرزمین لیدیه در مغرب ترکیه به ایران آمد و زمان کوروش به ایران ملحق شد. مجله نشنال جئوگرافیک چاپ امریکا حدود 30 سال پیش هیأتی را به گرجستان فرستاد و آنجا متوجه شدند که در سنگ‌های سمت چپ جوی‌های گرجستان قطعات و ذرات ریز طلا یافت می‌شود که از غارها و کوه‌ها می‌آمد. این نشریه با الهام از داستان هومر در داستان گوسفند پشم طلا که آرگونات‌ها با کشتی برای یافتن پشم زرین عازم گرجستان شدند، به چیستی ماجرا پرداخت و متوجه شد که این داستان واقعی است. یعنی از کف رودخانه ذرات طلا استخراج می‌شد. همچنین در لیدیه در غرب ترکیه همینگونه بود. آنها ذرات طلا در کف رودخانه را به صورت خام با یک گوسفند، آرد، نان و... معامله می‌کردند. زمانی که کوروش آنجا را فتح می‌کند، سکه‌هایی با نقش کوروش و داریوش ضرب شد که «دریک» نام داشت و واحد پول‌ایران زمان هخامنشیان سکه‌های طلای دریک بود. به‌این ترتیب سکه‌های طلا در‌ایران متداول شد. از سلسله اشکانیان و ساسانیان هنوز سکه وجود دارد.» معتضد در ادامه می‌گوید: «رشته سکه‌شناسی یکی از رشته‌های باستان‌شناسی است. چهره اردشیر و صورت بعضی از پادشاهان ساسانی با همسرشان روی سکه‌هایی که ضرب شده بود گواه این رشته است. در دوره اسلام اعراب این چیزها را بلد نبودند و تا مدت‌ها پول‌های ساسانی و بیزانس را استفاده می‌کردند. رومی‌ها و یونانی‌ها استاد این کار بودند و سکه‌های قشنگی می‌ساختند. اعراب از زمان امویان، سکه‌های رومی و ایرانی را برداشتند و سکه‌های خودشان را گذاشتند.
چاو؛ پول چرمی
معتضد با بیان اینکه زمانی در‌ایران پول چرمی هم رایج بود می‌افزاید: «یکی از فرمانروایان مغول به نام گیخاتو خان(پنجمین شاه ایلخانی)، فرد عیاشی بود که در زمان او پول و سکه‌های زر و سیم از بین رفت. بنابراین از روی چرم قطعات مدور درست می‌کرد که اگر کسی نمی‌پذیرفت او را اعدام می‌کردند. مردم علیه گیخاتو قیام و سرنگونش می‌کنند. این سکه چرمی، به «چاو» مرسوم بود. بعد از مدتی اسکناس کم‌کم در دنیا متداول می‌شود. کشورهای غربی به اسکناس «نت‌بانک» می‌گویند و زمانی که ناصرالدین شاه در اولین سفرش به اروپا با خود مقدار زیادی سکه طلا برد و از آنها استفاده کرد به او گفتند به جای حمل سنگین و جاگیر این همه طلا و سکه ارزشمند، بهتر است از این کاغذهای ارزشمند (دسته چک) که اعتبار زیادی هم دارد، استفاده کنید. با وجود اینکه ناصرالدین شاه از این پیشنهاد استقبال کرد اما باز هم مردم مقاومت کردند و اسکناس رایج نشد.
بانک شرقی ایران
بانکی در لندن به نام «بانک شرقی ایران» تأسیس می‌شود که بعدها به نام «بانک شاهنشاهی» در ایران شروع به کار کرد. در این بانک روی این اسکناس‌ها نوشته می‌شد در کدام شهر می‌تواند خرج شود و امضا می‌کردند. خسرو معتضد با اشاره به این موضوع می‌گوید: «این اسکناس‌ها تا زمان رضاخان با عکس ناصرالدین شاه چاپ می‌شد. پشتوانه چاپ اسکناس‌ها هم جواهرات نادری بود که از هند به ایران آورده شده بود. پس از روی کار آمدن رضاخان، دستور داد اسکناس‌ها با عکس خودش چاپ شود. اولین عکس در سال 1309 با کلاه پهلوی و بعد با کلاه گرد منتشر شد. اسکناس‌ها هم با ارزش یک قرانی، یک تومانی، پنج تومانی، 20 و 50 تومانی منتشر می‌شد. در دهه 40 که چاپخانه اسکناس کامل شد، چاپ اسکناس با اجازه دولت و مجلس کلاً به ایران واگذار شد اما محدودیت چاپ داشتند. اسکناس‌ها در زمان محمدرضا پهلوی یک طرف عکس خودش و طرف دیگر عکس زیبایی‌های ایران منتشر می‌شد. بعد از پیروزی انقلاب، به دلیل عدم اعتبار پول شاهنشاهی، اسکناس‌ها را جمع‌آوری کردند، روی عکس شاه را سیاه کردند و مهر زدند تا اعتبار داشته باشد. بعد که چاپ اسکناس مجوز گرفت اول عکس حوزه علمیه قم و ارزش‌های انقلابی و بعد از چند سال، عکس امام راحل روی اسکناس‌ها انتخاب شد که در آن سوی دیگر اسکناس، عکس دانشگاه تهران یا مفاهیمی مثل جهاد سازندگی یا کارگران منتشر می‌شد.»
نیلوفر منصوری
خبرنگار
انتهای پیام/