گرامیداشت یاد جمشید عندلیبی؛ هنرمندی که در نی‌نوازی سبک خود را داشت

به گزارش گروه هنر ایران آنلاین، آیین نخستین سالگرد درگذشت جمشید عندلیبی نوازنده برجسته نی با عنوان «پاییز نی‌زار» شامگاه شنبه- ۱۱ اسفندماه- با حضور ابوالفضل صادقی‌نژاد نماینده وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و دبیر شورای ارزشیابی هنرمندان، محمدعلی مرآتی مدیرعامل انجمن موسیقی ایران، هوشنگ کامکار موسیقیدان و آهنگساز، میلاد کیایی، محمدجلیل عندلیبی آهنگساز و نوازنده سنتور، رامین کاکاوند آهنگساز و نوازنده سه‌تار و تنبور، مرتضی اعیان نوازنده تنبک، صدیق تعریف خواننده، یدالله کابلی خوشنویس، سهیل محمودی شاعر و جمعی از مسئولان و هنرمندان با اجرایی سیدعباس سجادی در تالار رودکی برگزار شد.

ساز زنده‌یاد جمشید عندلیبی مختص خودش بود

زمان خیری نوازنده نی در این آیین اظهارداشت: فقدان این استاد برای ما که از اهالی هنر و نی‌نواز هستیم، همیشه احساس می‌شود و داغش برای ما تازه است.

وی گفت: از کودکی با صدای ساز جمشید عندلیبی بزرگ شدم، شاید چهار پنج سالم بود، در نوار کاست‌هایی که آن زمان منتشر می‌شد، صدای نی او را از آثاری که برادرش ساخته بود و شهرام ناظری خوانده بود و دیگر اساتید می‌شنیدم، بدون اینکه با ردیف و دستگاه‌های موسیقی آشنایی داشته باشم، از ساز زنده‌یاد عندلیبی لذت می‌بردم و بعدها که آثار او با خوانندگی محمدرضا شجریان منتشر شد، شیفته ساز نی این هنرمند شدم اما شرایط و امکان آن وجود نداشت که برای آموزش موسیقی نزد زنده‌یاد عندلیبی بروم.

خیری افزود: جایگاه زنده‌یاد عندلیبی در نی‌نوازی کشور برجسته است، شکی در آن نیست و بر کسی پوشیده نیست، ساز او مختص خودش بود، هنرمندان دو دسته هستند؛ آنها که استعدادها و توانایی‌هایی که خداوند در نهادشان گذاشته است را رشد می‌دهند و به جامعه ارایه می‌دهند و عده‌ای دیگر تقلید می‌کنند یا رهرو استادان دیگر هستند. عندلیبی به محضر خیلی از بزرگان موسیقی راه یافت، خدمت آقای کسائی، محمدرضا لطفی و دیگران هم رسید اما خودش بود، صدای سازش مشخص است که خودش است و همیشه هم در تاریخ می‌ماند.

این نوازنده نی با بیان خاطره‌ای اظهارداشت: روزی در دانشکده، آثار استاد مشکاتیان را می‌نواختیم، سعید ثابت سرپرست گروه ما بود، سعی کردیم که مثل گروه «عارف» بنوازیم، دانشجو بودیم و این اساتید الگوهای ما بودند و همه تلاشمان را کرده بودیم که بتوانیم صدای ساز آنها را ایجاد کنیم. یک روز نشسته بودم و ساز نی می‌نواختم و زنده یاد منصور سینکی گفت که اینطور صدای نی‌ای که جمشید درآورده است، ایجاد نمی‌شود، باید بایستی و راه بروی، تا این صدای کشیده را درست کنی و دیافراگمت درست شود، من هم بلند شدم، ایستادم و در محیط دانشگاه راه رفتم و سعی کردم گفته آقای سینکی را اجرا کنم و به آن صدا برسم. مدت‌ها راه رفتم اما عملی نشد، ناراحت بودم اما در یک تلاشم این صدا ایجاد شد و جمشید عندلیبی را در تمام قدم‌هایم برای این صدا، احساس کردم.

خیری گفت: بنا به گفته زنده‌یاد مشکاتیان، عندلیبی گفته بود در آن مدرسه و مکانی که تمرین می‌کرد، برای ایجاد آن صدا باید راه می‌رفت تا آن صدا را درست کند، آقای عندلیبی در سرما و برف تلاش می‌کرد تا این اتفاق بیفتد، چنین انسان بزرگی اینطور تلاش کرد و بارور شد و الگوی تمام ما است، زنده یاد عندلیبی استاد مستقیم من نبود اما بی‌نهایت استادم بود و در چندین دیداری که باهم داشتیم، انسان فروتنی بود و جایش همیشه در عرصه نی‌نوازی کشور هم حفظ می‌شود و نبود و فقدانشم هم برای همیشه هست.

یادی از گروه «بیدل» و ادای دین به بزرگان موسیقی

حسام الدین سراج خواننده نیز با اشاره به حضور اساتید و بزرگان موسیقی در این آیین اظهارداشت: این نشان می‌دهد که جمشید چقدر عزیز بود، ما گروهی به نام «بیدل» داشتیم که سال ۱۳۷۳ به سرپرستی جلال ذوالفنون تاسیس شد، جمشید عندلیبی نوازنده نی، محمد فیروزی نوازنده عود، آرش فرهنگ‌فر نوازنده تنبک، مسعود حبیبی نوازنده دف و هادی منتظری نوازنده کمانچه بود، امروز بسیار متاثرم، روز گذشته با آقای حبیبی تماس گرفتم، حالش خوب نبود، سه روز گذشته با هادی منتظری تماس گرفتم و گفت جراحی قلب باز داشته است و جمشید عندلیبی عزیز را خیلی زود از دست دادیم، استاد ذوالفنون هم در قید حیات نیست، به هر حال امیدوارم در این دو روزه عمر با این چند نفری که در قید حیات هستند، بتوانیم اثر مثبتی داشته باشیم و ادای دینی نسبت به بزرگان موسیقی کنیم.

وی گفت: اگر اثر «آینه رو» را شنیده باشید، نوازندگی نی آن برعهده جمشید عندلیبی بوده و شیوه خاص خودش است که در سبک راست پنجگاه مرکب نواخته شده است و حدود ۳۰ سال از فعالیت گروه «بیدل» می‌گذرد، نام گروه ماند اما متاسفانه دوستان ما مثل برگ خزان رفتند. به خاندان جمشید عندلیبی و به همه هنرمندانی که اهل نظر و اهل دل هستند، تسلیت می‌گویم.

سراج سپس قطعه «دل مجنون» را با همراهی شاهو عندلیبی (نی)، فرهاد عندلیبی (دف)، حسن علی نژاد (سه‌تار)، پارسا علی ‌نژاد (سه‌تار باس)، وحید خسروی (تنبک) را خواند.

جمشید عندلیبی به یک تعریف درست در نوازندگی نی دست یافت

قطب الدین صادقی نویسنده و کارگردان تئاتر نیز در ادامه این آیین با گرامیداشت یاد مرحوم جمشید عندلیبی اظهارداشت: کار من نویسندگی و کارگردانی است اما این بخت را داشتم که با بسیاری از بزرگان هنر ایران که از خطه کهنسال کردستان برخاستند، از نزدیک آشنایی داشته باشم، شوربختم که ناظر درگذشت آنان هستم، این بزرگان باید در مراسم ترحیم ما شرکت می‌کردند نه اینکه ما در مجلس ختم آنان شرکت می‌کردیم.

وی با اشاره به آشنایی خود با جمشید عندلیبی گفت: از کودکی با او و خانواده‌اش آشنا بودم، برآمدن هنرمندی همچون جمشید عدلیبی از چندجنبه قابل تامل است؛ مهمترین آن که او یک ذخیره تاریخی دارد که این ویژگی ناظر به فرهنگ کهنسال و هزاران ساله کردستان است، در این خطه، ضمن حفظ آیین‌ها، سنن و ارزش‌های دیگر، موسیقی یکی از مهمترین هنرهاست و انواع موسیقی در این خطه همچنان پابرجاست و یکی از درخشان‌ترین و مردمی‌ترین جلوه‌های آن مراسم نوروز است که به آن فرهنگ مهری می‌گویم، فرهنگ زمین، طبیعت و شادمانی است.

صادقی افزود: کردها علی‌رغم این همه رنج، جنگ و ستم، با موسیقی و هیجانی که در تمام جلوه‌های فرهنگیشان وجود دارد، هنوز شادترین ملت‌ها هستند، این ذخیره تاریخی است و در ناخودآگاه قومی جمشید عندلیبی وجود داشته که یادگار و تجربه نیاکان است، آن شور و شیدانی، هیجان و ترنمی که جمشید در نی می‌نواخت، ریشه اولش در اینجاست، همچنین او میراث خانوادگی غنی داشته است، پدربزگش، خلیفه عبدالصمد نوازنده برجسته دف بود که چندین سرود مذهبی سروده است که «جانان ما محمد» و «باز وطنم آرزوست» از جمله آنهاست. حکمت نوبری دایی جمشید، یکی از بهترین خواننده‌های زمان ما بود، برادران و خواهرانش در یک جوی از فرهنگ و سنت پرورش یافتند بود که اینها در پشتوانه هنر و خلاقیت جمشید بی‌تاثیر نیست.

این نویسنده بیان کرد: آموزش دانشگاهی درست زیرنظر استادان بزرگ نیز در رشد و شکوفایی جمشید عندلیبی تاثیرگذار بوده است، او با استادان برجسته همچون حسین علیزاده، محمدرضا شجریان، شهرام ناظری و مجید درخشانی همکاری داشته است و به یک تکنیک برتر و یک تعریف درست در نوازندگی نی دست یافت، عندلیبی در کنار استاد حسن کسائی و دیگران، یگانه است. استعداد ذاتی، تلاش، پشتکار و خلاقیت از دیگر ویژگی‌های جمشید بود.

بزرگترین عملکرد موسیقی از بین بردن خشونت است

وی با اشاره به عملکردهای موسیقی گفت: اولین عملکرد این هنر، حدیث نفس است، هیچ هنری مثل موسیقی به صورت مستقیم از ناخودآگاه برنمی‌آید و بر ناخودآگاه نمی‌نشیند. شوپنهاور می‌گوید که همه هنرها سعی می‌کنند خودشان را به پای موسیقی برسانند اما نمی‌رسند، قاطع‌تر، وسیع‌تر و مستقیم‌تر از هنر موسیقی نداریم. براساس این ویژگی موسیقی، عندلیبی در هر قطعه که می‌نواخت این حدیث نفس و آتش درون وجود داشت، او روحی از آتش داشت و آن را در دمیدن نی‌اش متوجه می‌شدید و می‌شنیدید.

صادقی افزود: براساس عملکرد دوم موسیقی، هیچ هنری مثل موسیقی در تلطیف عواطف انسان کوشا نیست، مهمترین عملکرد موسیقی بیان زیبایی‌های انسانی و عواطف است و اگر این تضعیف شود، مطمئن باشید، خشونت جامعه بیشتر می‌شود، بزرگترین عملکرد موسیقی، از بین بردن خشونت است و چه نوایی زیباتر از نی جمشید که می‌تواند در جای خودش، این تلطیف عواطف را انجام دهد.

این کارگردان با اشاره به کارکرد سوم موسیقی اظهارداشت: شوپنهاور می‌گوید انسان چون به مرگ آگاه است، همه جا را بیهودگی و ناپایداری می‌بیند، ذاتا یک موجود پر از اضطراب است و تنها راه چیرگی بر این اضطراب هستی، فقط فرهنگ و هنر است که می‌تواند به عنوان یک انگیزه بزرگ در ما وصل بودن به جهان و اعماق به جفا رفتن را بیاموزد، باید کمک کند بر بیهودگی جهان و زندگانی چیره شویم، زیبایی‌های آن را ببینیم و به عنوان یک مامن به آن پناه ببریم.

وی بیان کرد: عملکرد چهارمی هم با تاثیر از موسیقی سنتی و دهه ۵۰ به بعد به خصوص بعد از انقلاب برای موسیقی پیدا کردم که مرحوم محمدرضا لطفی و حسین علیزاده در آن نقش داشتند و با زخمه‌های کوبنده‌شان یک تپش انقلابی وارد موسیقی ایرانی کرده و آن را از آن حالت مجلسی و محفلی خارج و از آه و ناله‌ها دور کردند و یک شوری به پا کردند. بار اول که اثر «نی‌نوا» را شنیدم، به وجد آمدم، باورم نمی‌شد و فکر می‌کردم که چگونه می‌شود از دل این نی که می‌تواند انسانی‌ترین، عاطفی‌ترین و درونی‌ترین ساز ایرانی باشد، این تپش انقلابی ایجاد شود. به علیزاده و عندلیبی درودها فرستادم.

صادقی گفت: سخن گفتن درباره کسانی که از دست دادیم سخت است، باید ما را به شناخت هم برساند، برای کسانی که از دست دادیم، هیچ کاری نمی‌توانیم بکنیم، فقط یک راه برای ما باقی می‌ماند اینکه آنها را در دل و فکرمان دوست بداریم و نگذاریم فراموش شوند. مرگ ناخواسته و زودهنگام جمشید هنوز مرا متاثر کرده و متاسفم که با تمام استعدادها و شایستگی‌هایی که داشت، ناخواسته یا از روی اهمال، به خود تخریبی رسید که بلای جای بسیاری از نخبگان ماست.

این کارگردان افود: هنرمندان از یک سنی به بعد، متعلق به خودشان نیستند، سرمایه، الگو، مایه فخر و غرور مردم هستند، خودتخریبی راه سازنده‌ای نیست اما همه اینها باعث نمی‌شود که ستایشم را نسبت به عندلیبی از یاد ببرم و جایگاه بزرگی که در قلب و فکرم دارد، کوچک کنم. امیدوارم روحش در آرامش باشد و با علاقه‌ای که به او و آثارش داریم نگذاریم نامش خاموش و کم فروغ شود.

جمشید عندلیبی بی‌نیاز بود

علی جهاندار خواننده موسیقی سنتی ایرانی نیز در ادامه این آیین با بیان خاطره‌ای از همکاری با زنده‌یاد جمشید عندلیبی اظهارداشت: می‌گویند که انسان‌ها را باید در سفر شناخت، با همراهی جمشید عندلیبی، سفری به اروپا داشیم، تا این سفر تمام شد، دو ماه طول کشید، حدود ۱۷ شب برنامه داشتیم و آثار ارزشمندی را اجرا کردیم.

جهاندار گفت: جمشید عندلیبی بی‌نیاز و پربار بود و حریف کار خودش بود و خیلی سهل و آسان روی صحنه حضور پیدا می‌کرد. در رفاقت هم خیلی گذشت داشت، در زمان اجرا، او یک ریتم کردی و خاصی داشت و خیلی ساده و راحت بود.

این خواننده سپس قطعه‌ای را با همراهی نوازندگی نی شاهو عندلیبی اجرا کرد.

هنرمند در جامعه نباید تنها باشد

محمدجلیل عندلیبی آهنگساز و برادر زنده‌یاد جمشید عندلیبی نیز در این آیین با اشاره به سخن قطب‌الدین صادقی درباره خودتخریبی اظهارداشت: زیاد در این باره صحبت نمی‌کنم، متاسفانه در ایران، جامعه و شرایط است که هنرمند را به بیراهه می‌کشاند و هنرمند باید هوشیار باشد، عزت نفس داشته باشد، از خودگذشتگی بکند و ریاصت بکشد.

وی گفت: خیلی خوشحال شدم اساتید بزرگی در این آیین حضور دارند که همه از دوستان من هستند و عرض ادب دارم در مقابل این عزیزان که هر کدام در موسیقی ریشه‌ها دارند و زحمات زیادی کشیدند.

عندلیبی افزود: خدا را شکر می‌کنم چرا که موسیقی را به ما یاد داد که باهم دوست باشیم. خداوند طبیعت و از جمله موسیقی را برای بشر خلق کرد که استفاده کنیم، موسیقی از خلقت بشر با ما بوده برای شادی و دوستی‌های ما و این گفته بیراه نیست که موسیقی هنر اول است. درد و دل ها زیاد است.

این آهنگساز خاطرنشان کرد: هنرمند در جامعه نباید تنها باشد، هنرمند واقعی عزلت‌گزیده است، پررو نیست، این است که جامعه باید هوشیار باشد و یک رباعی از ابوسعید ابوالخیر می‌خوانم؛ «آن روز که بنده آوریدی به وجود/ می دانستی که بنده چون خواهد بود/یا رب تو گناه بنده بر بنده مگیر/کین بنده همین کند که تقدیر تو بود».

عندلیبی گفت: متولیان هنر باید مواظب نگین‌هایی مثل جمشید عندلیبی، پرویز مشکاتیان و محمدرضا لطفی باشند، هنرمند باید ریاضت‌کشیده باشد و هر جایی پا نگذارد، این جامعه است که تخریب می‌کند، مولانا می‌گوید که «بیا تا قدر یکدیگر بدانیم/ که تا ناگه ز یکدیگر نمانیم» من مصرع را به یکدیگر مرتبط کردم؛ «بیا تا قدر یکدیگر بدانیم/ چرا مرده‌پرست و خصم جانیم»، جشمید جان جایت خالی، یادت زنده باد، شب سالگردش است یک فاتحه می‌خوانیم.

در پایان این آیین، کتاب‌های «به یاد گذشته» آثار استاد ابوالحسن صبا، با گردآوری و تنظیم برای نی جمشید عندلیبی و نت‌نویسی احمد اصغری و «پاییز نی‌زار» با آهنگسازی و نوازندگی نی جمشید عندلیبی، آوانگاری و نت‌نویسی احمد اصغری رونمایی شدند.

پخش کلیپ زندگی‌نامه جمشید عندلیبی و نوازنگی نی این هنرمند فقید، تک‌نوازی نی فردین لاهورپور، اجرای گروه‌ موسیقی «پاییز نی‌زار» با هنرمندی فرهاد عندلیبی(کمانچه)، فرهاد اصغری(نی)، مرتضی زندآوری (تنبک)، پارسا علی ‌نژاد (پیانو)، اجرای قطعه «پیام جانان» به آهنگسازی جمشید عندلیبی توسط گروه فرزاد عندلیبی با هنرمندی ۱۰ نوازنده دف و هشت همسرا، اجرای فرزاد عندلیبی (نوازنده دف)، عطاالله ایمانی (نوازنده سه‌تار) و احمد محمدی (نوازنده نی و از شاگردان جمشید عندلیبی) از دیگر بخش‌های این آیین بود که به همت مدیریت امور موسیقی و سرود سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران و با مشارکت بنیاد رودکی برگزار شد.

جمشید عندلیبی موسیقیدان، آهنگساز و نوازنده نی متولد ۱۲ اسفند ۱۳۳۶ در سنندج بود، وی در ۱۰ سالگی آموزش موسیقی را با ساز آکاردئون در کلاس‌های فرهنگ و هنر وقت سنندج با مدیریت حسن کامکار آغاز کرد سپس به عضویت گروه نوجوانان و ارکستر بزرگسالان فرهنگ و هنر سنندج درآمد و در کنار آموزش و تعالیم مختلف موسیقی به همراه ارکستر بزرگسالان اجرای کنسرت داشت.

عندلیبی تحت تأثیر تکنوازی‌های نی حسن کسائی به ساز نی علاقه‌مند شد و بدون استاد شروع به یادگیری این ساز کرد. در سال ۱۳۵۴ در آزمون ورودی دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران که برعهده نورعلی برومند بود در رشته موسیقی پذیرفته شد. با تشکیل گروه عارف با حضور پرویز مشکاتیان و حسین علیزاده به عضویت این گروه پذیرفته شد.

عندلیبی سال ۱۳۵۸ از دانشگاه فارغ التحصیل شد و به عضویت مرکز حفظ و اشاعه موسیقی در آمد. وی در همان سال به کانون فرهنگی و هنری چاووش پیوست. عندلیبی سال ۱۳۶۰ برای تکمیل تکنیک‌های پیشرفته نوازندگی نی نزد حسن کسائی در اصفهان رفت.

عندلیبی ردیف موسیقی سنتی ایرانی را نزد نصرالله ناصح‌پور و نورعلی برومند و محمدرضا لطفی آموخت. وی سال ۱۳۶۲ به عنوان تک‌نواز نی در آلبوم «نی‌نوا» به آهنگسازی حسین علیزاده به هنرنمایی پرداخت و آن را تنها با یک بار اجرا در استودیو به ثبت رساند.

عندلیبی در آثاری همچون «بیداد»، «نوا»، «دستان»، «دود عود»، «آسمان عشق»، «یاد ایام»، «رسوای دل»، «پیام نسیم»، «دل مجنون» و «سرو چمان» به عنوان نوازنده و در آثاری همچون «میهمان تو»، «پاییز نی‌زار» و «مونس جان» به عنوان آهنگساز حضور داشت. وی همچنین قطعات ابوالحسن صبا را با نی و به صورت ردیف آموزشی تنظیم کرده و نواخته ‌است. عندلیبی ۱۵ اسفندماه ۱۴۰۳ در ۶۶ سالگی بر اثر ایست قلبی دار فانی را وداع گفت.