شکوه تاریخ بر قامت مسجد جامع گزِ بُرخوار

به گزارش گروه فرهنگی ایران آنلاین، مسجد جامع گز برخوار ( به گویش گزی معروف به «مَچِد بَلِه» یعنی مسجد بزرگ ) یکی از ارزشمندترین بناهای تاریخی بوده که از دوران آل بویه و سلجوقیان به یادگار مانده است؛ این بنا هم یک عبادتگاه و هم یک شاهد تاریخی است که قرن‌ها در کنار جاده باستانی اصفهان - ری، هنر، ایمان و تمدن ایرانی را نشان می‌دهد و در دل شهر تاریخی « گز برخوار» (در شمال اصفهان) هنوز نفس می‌کشد.

اگر نگاهی به پیشینه این بنای تاریخی که به‌همراه مناره سلجوقی در سال ۱۳۱۸ به شماره ۳۲۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید داشته باشیم در می‌یابیم که بر پایه بنایی پیش از اسلام ساخته شده و در گذر زمان، بارها مورد آسیب و هجوم بیگانگان قرار گرفته اما هنوز شکوه خود را حفظ کرده است.

ستون‌های آجری مدور از دوران دیلمیان و آل بویه و کتیبه‌هایی با خطوط بنایی و کوفی با مناره‌ای بلند که هنوز می‌توان زخم حمله مغول را بر تن آن دید، همه روایتگر داستانی است که سراسر زیبایی را به ما نشان می‌دهد.
با خواندن آثاری از مورخان بزرگی همچون «ابن حوقل» و «حمدالله مستوفی» و همچنین محقق فرانسوی «ماکسیم سیرو» علاوه بر اهمیت مذهبی و تاریخی این بنا درمی‌یابیم که مسجد جامع گز برخوار نه بر زمینی خالی بلکه بر بقایای بنایی کهن‌تر بنا شده و هنوز هم در بخش‌هایی از آن نشانه‌هایی از معماری پیش از اسلام دیده می‌شود، انگار که مسجد، قصه‌ای از ۲ دوره تاریخی را در دل خود نگاه داشته است.
در دوران دیلمیان، مسجدی با ستون‌های آجری مُدور ساخته شد؛ ستون‌هایی که هنوز ایستاده‌ و با تزیینات گچبری آل‌بویه زینت یافته‌اند؛ اگر رو به مسجد بایستیم انگار دیوارها سخن می‌گویند و دور تادور آن که بگردیم باز داستانی کهن را برای ما روایت می‌کند، هر کاشی این بنا انعکاسی از هنر و ایمان پیشینیان است.

شکوه معماری سلجوقی در قامت مسجد جامع گز

دیلمیان مسجد جامع گز برخوار را پایه‌گذاری کردند اما سلجوقیان آن را به اوج رساندند و در این دوران، مسجد به شکل چهار ایوانه درآمد، گسترش یافت و در دوره صفویه آسیب هایش مرمت و زیبایی ‌آن پر رنگتر شد.
پا به ایوان غربی مسجد که بگذاریم، محراب نفیس آن را می‌بینیم که هنوز پابرجاست و شاهکاری از هنر خط و هندسه در معماری سلجوقی را نشان می‌دهد؛ کتیبه‌ای آجری به خط بنایی و آیات ۱۷ و ۱۸ سوره آل‌ عمران بر زمینه کاشی فیروزه‌ای همچنان زینت‌بخش محراب است.

کارشناس ثبت ناملموس اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان با اشاره به تاریخ شفاهی شهر گز و به نقل از پیشینیان گفت: طبق مطالعات کارشناسی‌ انجام شده و شواهد موجود، مناره سلجوقی مسجد جامع گز با ۲ راه پله جدا از هم با کاربری میله راهنما ( در مسیر شمال جنوب ) جدا از سازه مسجد و در شمال غربی بنا ساخته شده و با توجه به قطر و کالبد مناره، گواه آن می رود که مناره مسجد جامع گز ارتفاعی بلندتر از وضعیت فعلی ( بیش از ۵۰ متر) داشته است.
حجت الله ذکاوتمند با ابراز تاسف از بی‌مهری‌ها و دخل و تصرف هایی که در دهه های گذشته نسبت به این مسجد شده است، افزود: این دخل و تصرفات در فضاهای داخلی صورت گرفته بود که با اعتبارات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان در دهه ۸۰ مورد توجه قرار گرفت و به سبک اولیه مرمت شد بطوری‌که در همین بخش از مسجد نیز روی دیگری از تاریخ دیده می‌شود.
وی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا به زخم ها و آسیب هایی اشاره کرد که با حمله مغولان به ایران بر بدنه این مسجد وارد شد و تاکید کرد: این بنا به‌دلیل وجود برج و باروهای بلند و قطور مانع از ورود مغول‌ها به شهر گز شد و مغولان فقط توانستند با منجنیق بخشی از مناره و سقف مسجد را تخریب کنند.
به گفته وی، سده‌ها پس از حمله مغول و به دستور پادشاهان صفوی، مسجد جامع گز مرمت و بخشی از تزیینات آسیب‌دیده آن بازسازی و روح تازه‌ای در این بنای کهن دمیده شد؛ کتیبه ای گچی خط بنایی به شکل هندسی لوزی در بالای ایوان جنوبی منقش به صلوات بر ۱۴ معصوم و نام های «الله»، «محمد» و «علی» و همچنین «الحمد لله» است و در زیر آن نام شاه اسماعیل صفوی به خط ثلث دیده می‌شود که اشاره به مرمت‌های دوران صفوی در این مسجد دارد.
امروز، هنوز می‌توان کتیبه های آجری با لعاب کاشی به خط کوفی و ۳۴ سوره نور بر کاشی هفت رنگ قاجاری را در جای‌جای این مسجد تاریخی مشاهده کرد.

کتیبه‌ای دایره شکل که در سال ۱۳۰۵ هجری قمری توسط کربلایی محمد تقی دهقی در بدنه شرقی ایوان شمالی این مسجد قرار گرفته نیز زیبا بوده و زیباتر از آن شعری از درویش عباس گزی است که در دوران قاجار تنها سند مکتوب گویش گزی ( دیوان اشعار ) را به نظم درآورده است.

به گزارش ایرنا، شهر گز برخوار (گز) از توابع شهرستان شاهین‌شهر و میمه در ۲۰ کیلومتری شمال کلانشهر اصفهان است؛ قدمت این شهر به پیش از ظهور اسلام باز می گردد و از مهمترین آثار تاریخی آن می توان به مسجد جامع و کاروانسرای عباسی اشاره کرد.

گویش مردم این شهر ( گزی) یکی از گویش های قدیمی و باستانی ایران است.

منبع: ایرنا