دیدار فقیه نجف و فیلسوف قم

علی اشرف فتحی: نخستین نکته یا اولین اهمیت به خود این دیدار باز می‌گردد. به این دلیل که اساساً آیت‌الله سیستانی برای دیدارهای خود قواعد خاصی را رعایت می‌کنند. به این معنی که ایشان در دهه اول مرجعیت خود، که مقارن با دوران صدام حسین، دیکتاتور سابق عراق بود، به دلیل شرایط خاص آن دوره، دیدارهای رسانه‌ای نداشتند. پس از سقوط حکومت صدام حسین که می‌توان آن را مقارن دهه دوم مرجعیت ایشان درنظر گرفت، هرچند دیدارهایی انجام می‌شد، اما تصاویر منتشرشده از ایشان و دیدارهای ایشان بسیار محدود بود.

از ابتدای دهه۹۰ شمسی که می‌توان آن را دهه سوم مرجعیت آیت‌الله سیستانی تلقی کرد، ایشان دیدارهای بیشتری داشته‌اند، اما همچنان قواعد خاص خود را نیز رعایت کرده‌اند. یکی از این قواعد، پرهیز از دیدار با مقامات رسمی عراق است. به نظر می‌رسد هدف از این تصمیم، جلوگیری از برداشت‌ها مبنی بر حمایت ایشان از یک مسئول خاص یا سوءاستفاده از جایگاه سیاسی ایشان برای استفاده در رقابت‌های حزبی، گروهی و فرقه‌ای در عراق است. آیت‌الله سیستانی حتی در مواجهه با سیاستمداران شیعه نزدیک به خود نیز این اصل را رعایت کرده‌اند.

نکته دوم درباره دیدارها و ملاقات‌های آیت‌الله سیستانی، مربوط به دیدار با مقامات بین‌المللی و شخصیت‌های مذهبی است که ایشان در این زمینه نیز قواعد یا محدودیت‌هایی دارند که این قواعد، بیانگر این است که چنین دیدارهایی، به معنای دیدار با هرشخصیت سیاسی و از هر کشوری نیست.
در زمینه دیدار با مقامات بین‌المللی، آیت‌الله سیستانی معمولاً با نمایندگان سازمان‌های بین‌المللی هم دیدار داشته و دارند. دیدار با مقام‌های سازمان ملل مانند دیدار با دبیرکل سابق سازمان ملل که ۱۱ سال پیش انجام شد، دیدار با دبیرکل صلیب سرخ یا دیدار با خانم «پلاس‌چارت» نماینده ویژه دبیرکل سازمان ملل در امور عراق از جمله دیدارهای آیت‌الله سیستانی با مقام‌های بین‌المللی است. همچنین دیدار با شخصیت‌های مذهبی برجسته مانند «پاپ فرانسیس» از دیگر نمونه‌ها در این زمینه است.

به طور کلی محدودیت در دیدارها باعث شده است که هر دیدار ایشان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شود. در زمینه دیدار با شخصیت‌های ایرانی، از میان رؤسای‌جمهوری ایران، تنها حسن روحانی در دوران ریاست‌جمهوری خود به همراه محمدجواد ظریف موفق به دیدار آیت الله شدند. همچنین دیدار با مرحوم هاشمی رفسنجانی در زمان ریاست بر مجمع تشخیص مصلحت نظام هم صورت گرفت که البته تصاویر آن منتشر نشد، اما اخبار این دیدار در دسترس است.

این انتخاب‌ها و انجام ملاقات‌هایی از این دست، نشان‌دهنده تلاش آیت‌الله سیستانی برای معنادار کردن دیدارها و نیز پرهیز از تبدیل دیدارها به کاری عادی و روزمره و مثلاً دفتری یا فاقد اهمیت است. دیدار و اهمیت دیدار آیت‌الله سیستانی با آیت‌الله جوادی آملی را باید در چنین چهارچوبی ارزیابی کرد.

دیدار با آیت‌الله جوادی آملی از این جهت اهمیت دارد که آیت‌الله جوادی آملی در قم، بیش از آنکه به عنوان فقیه شناخته شوند، به عنوان فیلسوف اسلامی صدرایی و مفسر قرآن شهرت دارند. این ویژگی آیت‌الله جوادی آملی را از دیگر فقهای متعارف که عمدتاً بر فقه تمرکز دارند متمایز می‌کند. از سوی دیگر آیت‌الله سیستانی به عنوان یکی از فقهای برجسته شیعه در قرن اخیر، نقش مهمی در احیای حوزه نجف، تقویت جایگاه شیعیان و حفظ وحدت ملی در عراق داشته‌اند. با چنین ملاحظات چندگانه‌ای، دیدار این دو شخصیت، یعنی یک فقیه برجسته نجف با سابقه سه دهه زعامت در حوزه علمیه نجف و نیز فیلسوف و مفسری برجسته از قم، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

نکته‌ای که باید بر آن تأکید کرد، تأکید آیت‌الله سیستانی در این دیدار بر محوریت قرآن است. در اصول فقه، جایگاه قرآن در فرآیند استنباط احکام و تفقه مورد بحث قرارمی‌گیرد. یکی از مسائل مهم در این میان، چگونگی مواجهه با روایاتی است که با قرآن تعارض دارند. آیت‌الله سیستانی در این دیدار تأکید کرد که روایات باید برپایه قرآن عرضه شوند. این اصل کلی مورد پذیرش فقهای شیعه است، اما جزئیات آن، مانند انواع تعارض‌ها و میزان اعتبار روایات در برابر قرآن، همواره محل بحث بوده است.

این تأکید آیت‌الله سیستانی نشان‌دهنده تلاش ایشان برای برجسته کردن جایگاه آیت‌الله جوادی آملی به عنوان مفسر قرآن و تکریم مقام مفسران و تفسیر قرآن است، بویژه در شرایطی که تفسیر در حوزه‌های علمیه گاهی از محوریت کمتری برخوردار بوده است.

نکته پایانی بحث، تأکید آیت‌الله جوادی آملی بر لزوم ارتباط بین حوزه‌های علمیه قم و نجف است. مشابه دانشگاه‌های معتبر جهان که گاه در روش‌ها و رویکردها اختلافاتی دارند، حوزه‌های قم و نجف نیز تفاوت‌هایی در روش، رویکرد و روش‌های استنباط دارند.

این تفاوت‌ها گاه به رقابت‌های اجتماعی یا سیاسی نیز تعبیر می‌شود، اما عمدتاً به اختلافات میان اساتید و فقهای برجسته بازمی‌گردد، نه کل حوزه قم یا نجف.
آیت‌الله سیستانی که در قم شاگرد آیت‌الله بروجردی بود و از رویکردهای تلفیقی قم و نجف بهره برد‌، نمونه‌ای از پیوند این دو حوزه است. تأکید آیت‌الله سیستانی بر این ارتباط نشان می‌دهد اختلافات موجود عمدتاً بین افراد است، و نه کل حوزه‌ها و گاه فقهایی در نجف با تفکر قمی، یا فقهایی در قم با تفکر نجفی، وجود داشته‌اند.