۱۰ گنجینۀ پنهان که از حرم رضوی خارج شدند
برای نخستین‌بار شماری از آثار گنجینه موزه آستان قدس رضوی از مشهد به تهران منتقل شده‌اند. نمایشگاه «فرنود هشت» اکنون فرصتی استثنایی پیش‌روی علاقه‌مندان هنر و میراث معنوی ایران قرار داده تا با بخشی از ذخایر هنری حرم امام رضا (ع) که تاکنون از منظر عموم دور مانده بودند، آشتا شوند.
ایران آنلاین: نمایش آثار گنجینه حرم رضوی، همواره با ملاحظات و محدودیت‌هایی همراه بوده است. مسئولان آن می‌گویند که آستان قدس رضوی، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای مذهبی کشور، همواره در مواجهه با میراث مادیِ متعلق به این حرم، رویکردی محافظه‌کارانه و مسئولانه در پیش داشته است. نگرانی از آسیب‌های احتمالی در فرآیند جابه‌جایی، ضرورت رعایت استانداردهای دقیق نگهداری و نیز حفظ شأن و حرمت آثارِ آمیخته با باورها و اعتقادات مردم، از جمله دلایل اصلی پرهیز از انتقال این آثار به خارج از مشهد بوده‌اند.
به گزارش ایسنا، با این همه، در اقدامی کم‌سابقه، بخشی از این گنجینه ارزشمند به‌طور موقت در اختیار کتابخانه و موزه ملی ملک قرار گرفته است. نمایشگاه «فرنود هشت»، حاصل این تعامل بوده است و رویدادی فرهنگی، که زمینه مشاهده مستقیم حدود ۴۰ اثر از هنرهای مرتبط با حرم رضوی را برای علاقه‌مندان، پژوهشگران و هنردوستان فراهم کرده، برگزار شده است.
در ادامه، به معرفی ۱۰ اثر شاخص و منتخب از این مجموعه پرداخته شده است، آثاری که تاکنون از منظر عموم دور بوده و اینک، برای مدت زمانی محدود (یک ماه) فرصت دیده شدن یافته‌اند.
شیروانی پوش قیطان و قلاب‌دوزی
این اثر نفیس، پوشی از جنس مخمل ابریشمی است که بر روی ضریح مطهر حضرت علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) قرار داشته است. در بخش میانی این پوش، کتیبه‌ای با عنوان «السلطان علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام)» یا «یا علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام)» نقش بسته و در حاشیه آن، نام چهارده معصوم (علیهم‌السلام) و عبارت «الراجی غلام‌رضا مشهدی» به عنوان پدیدآورنده و «واقف: میرزا محمود حسینی دره‌جزی» ثبت شده است. طرح کلی این اثر، کتیبه‌دار، حاشیه‌دار و با نقوش گیاهی طراحی شده است.
این پوش، در سال ١٣۴۵ هجری قمری (۱۳۰۵ یا ١٣٠۶ هجری شمسی) وقف آستان قدس رضوی شده و ابعادی معادل ۲۹۹ در ۳۷۸ سانتی‌متر دارد. این اثر با شماره ثبت ۱۷۲۱۷۷ در گنجینه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
قلمدان فولادی مشبک طلاکوب
این قلمدان از فولاد ساخته شده و با تکنیک طلاکوبی و مشبک‌کاری تزیین شده است. اثر حاضر یکی از نمونه‌های هنر قلمدان‌سازی دوره صفوی به‌شمار می‌آید و به همت «کمال‌الدین محمود»، خلق شده است.
واقف این اثر «شاه سلطان حسین صفوی» است و در اواخر دوره صفوی وقف آستان قدس رضوی شده است (تاریخ وقف: ۱۱۱۹ هجری قمری). روی قلمدان، کتیبه‌ای هنرمندانه نقش بسته است که ستایشگر جایگاه قلم و دربردارنده دعایی برای شاه صفوی است. متن کتیبه چنین است:
«تعالی الله از این زیبا قلمدان / که شد همدست و هم زانوی شاهان
قلم فرمان‌دهی شیوا بیان‌ست / که حرفش بر زبان، دایم نهان‌ست
دعای شاه می‌باشد مدارش / بود ذکر خفی پیوسته کارش
بنده شاه ولایت، سلطان حسین»
این قلمدان با ابعاد ۹ در ۳۷.۷ سانتی‌متر، از گنجینه آستان قدس رضوی انتخاب شده و با شماره ثبت ۹۲۲ در فهرست آثار این مجموعه قرار دارد. اکنون این اثر بی‌بدیل برای نخستین‌بار در نمایشگاه «فرنود هشت» در موزه ملی ملک به نمایش درآمده و در معرض دید علاقه‌مندان هنرهای فلزی و خوشنویسی قرار گرفته است.
شمعدان کریستال سه‌شاخه (دوره قاجار)
این شمعدان سه‌شاخه کریستالی با طراحی و الگویی با الهام از فرم «چشم گاوی»، یکی از نمونه‌های ابزار روشنایی دوره قاجار به‌شمار می‌رود و دارای لاله‌های دو گُل و زنجیره‌های دور آن است. این شمعدان با ابعاد ۳۰ در ۸۰ سانتی‌متر، در شمار اشیای کاربردی و تزیینی آستان قدس رضوی ثبت شده و با شماره‌های ٢٧٧۶٨ و ٢٧٧۶٩ در فهرست گنجینه موزه‌ای این نهاد قرار دارد.
سرطوق و قطعه‌های مطلای گنبد امام رضا (ع)
از جمله آثار برجسته و پرجاذبه‌ای که برای نخستین‌بار از خزانه آستان قدس رضوی خارج و در نمایشگاه «فرنود هشت» به نمایش درآمده‌اند، سرطوق گنبد مطهر و قطعات مطلای آن است. این آثار، نه فقط در جایگاه معماری و تزئینی خود واجد اهمیت است، بلکه در بُعد معنوی و نمادین نیز جایگاه والایی دارند.
سرطوق گنبد، ساخته‌شده از برنج با روکش طلا، با نقوش گیاهی مشبک و طرح سرو تزئین شده و ابعادی برابر با ٩٨ در ۵۶ سانتی‌متر دارد. این اثر به‌عنوان نقطه‌ای شاخص در بالای گنبد بارگاه امام رضا (ع) جای داشته و جلوه‌ای از شکوه و هنر اسلامی ـ ایرانی را به نمایش می‌گذارد.
در کنار این اثر، مجموعه‌ای از قطعات مطلای قبه، با ابعاد کلی ۳۴ در ۱۰۲ سانتی‌متر، به نمایش درآمده است که بخشی از تزئینات ظریف و چشمگیر بالای گنبد مطهر به شمار می‌آیند. این آثار با شماره‌های ثبت ۲۲۷۹ و ۱۶۴۰۹ تا ۱۶۴۱۴ در فهرست گنجینه آستان قدس رضوی قرار دارند و اکنون فرصتی کم‌نظیر برای بازدید عمومی از آنها فراهم آمده است.
گُل‌گیرِ شمع مشبک و طلاکوب با کتیبه «کشیک دوم»
یکی از ابزارهای کمتر شناخته‌شده اما کاربردی در نظام روشنایی حرم مطهر رضوی، گُل‌گیر است؛ ابزاری فلزی که به‌منظور جمع‌آوری قسمت‌های سوخته فتیله‌ی شمع‌ها و چراغ‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت. این ابزار، نقشی مهم در نگهداری از روشنایی و حفظ جلوه‌ی معنوی و بصری فضاهای زیارتی ایفا می‌کرد و بخشی از وظایف خدمه آستان قدس رضوی به شمار می‌آمد.
اثر حاضر، یک گُل‌گیر مشبک و طلاکوب مربوط به اواخر دوره صفوی است که بر بدنه آن کتیبه‌ی «کشیک دوم» دیده می‌شود. این اثر به تاریخ ١١٢۶ هجری قمری ساخته شده و ابعادی برابر با ۲۹ در ۱۱ سانتی‌متر دارد و شماره ثبت آن ١۵٣٨ است.
گُل‌گیرها در دوره‌های مختلف تاریخی، عمدتاً از جنس فولاد، آهن یا برنج ساخته می‌شدند و در بسیاری از نمونه‌ها، کتیبه‌های وقف یا اسامی بانیان نیز روی آنها حک می‌شد.
قندیل برنجی مشبک با نقوش گل و مرغان، دارای زنجیر (شماره ثبت: ۳۷۱۵۵)
در تاریخ روشنایی اماکن مقدس، قندیل‌ها همواره جایگاهی ویژه داشته‌اند. حرم امام رضا (ع) نیز از دیرباز به‌واسطه اهمیت نور در آیین‌های عبادی و معنوی، به بهره‌گیری از ابزارهای متنوع نورپردازی شهرت داشته است، از مشعل‌ها و شمعدان‌های بزرگ گرفته تا قندیل‌ها و چراغ‌های آویزی که هم کارکرد روشنایی داشته‌اند و هم جلوه‌ای هنری و نمادین.
اثر حاضر، قندیلی از جنس برنج و دارای نقوش مشبک گل و مرغ است. این قندیل با زنجیرهایی متصل به سقف آویخته می‌شد و ساختاری دو بخشی دارد، بدنه کروی آن از دو قسمت بالا و پایین تشکیل شده است که بخش پایینی در زمان استفاده به پایین کشیده می‌شد تا سوخت مورد نظر درون آن قرار گیرد. ارتفاع قندیل در حالت آویخته ۶٧ سانتی‌متر و قطر آن ۲۳ سانتی‌متر است.
عموما بدنه قندیل‌ها با قاب‌های ترنجی‌شکل تزئین شده و میان این قاب‌ها با نقوش ظریف و مشبک بوته‌های گل و پرندگان آراسته شده است. بخش بالایی نیز با نقش‌های گیاهی در قاب‌های ترنجی و بته‌جقه‌ای‌شکل تزئین شده که نشان از هنر والای قلم‌زنی و مشبک‌کاری آن دوران دارد.
قندیل‌های آویزی در دوره‌های مختلف اسلامی، به‌ویژه از دوره قاجار به بعد، بیشتر در مساجد، آرامگاه‌ها و اماکن زیارتی مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. در بسیاری از این آثار، آیات قرآن (به‌ویژه آیه ۳۵ سوره نور)، نقوش اسلیمی، کتیبه‌های وقفی و نام بانیان و واقفان دیده می‌شود.
کُرنا از ادوات آیین نقاره‌زنی حرم امام رضا (ع)
کرنا یکی از مهم‌ترین ابزارهای موسیقایی در آیین سنتی نقاره‌زنی حرم امام رضا (ع) است، آئینی دیرینه که با ریشه‌های عمیق تاریخی و مذهبی، همچنان در فضای معنوی این بارگاه ملکوتی جاری است.
آیین نقاره‌زنی در حرم رضوی از دوره صفویه تاکنون به‌عنوان بخشی از تشریفات رسمی آستان قدس شناخته می‌شود. در این مراسم، چهار طبل در سمت راست نقاره‌خانه و شش کرنانواز در سمت چپ، رو به گنبد مطلّا می‌ایستند و هماهنگ با نغمه‌سرایی سرنواز، قطعات آیینی و مذهبی را اجرا می‌کنند. این اجرا معمولاً به‌جز ایام سوگواری محرم و صفر، در دو نوبت پیش از طلوع و پس از غروب آفتاب، هر بار به مدت بیست دقیقه برگزار می‌شود. در مناسبت‌های خاص همچون اعیاد اسلامی، جشن نوروز و ماه رمضان، این آیین در نوبت‌هایی دیگر نیز نواخته می‌شود.
آهنگ و ساختار اجرای نقاره‌زنی طی قرون گذشته حفظ شده و نغمه‌هایی که امروز نواخته می‌شود، برگرفته از همان نغمه‌های قدیم است. اجرای اصلی با سلام‌دادن سرنواز به گنبد آغاز می‌شود و سپس با فریادهای گروهی نظیر «سلطان دنیا و عقبا، علی بن موسی‌الرضا»، «غریب رضا»، «رضاجان» و «ای دادرس بیچارگان» ادامه می‌یابد، فریادهایی که با اشتیاق و احترام، یاد و نام امام رضا (ع) را در فضای حرم طنین‌انداز می‌سازند.
کرنای حاضر، با طول ۱۲۹ سانتی‌متر و قطر دهانه ۲۷ سانتی‌متر، نمونه‌ای از این سازهای آیینی است که در گنجینه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
تزیینات چوبی خاتم‌کاری
این سه قطعه نفیس از تزئینات چوبی خاتم‌کاری‌شده، متعلق به فضای داخلی ضریح امام رضا (ع) هستند و بر آنها کتیبه «محمد رسول‌الله» نقش بسته است. این آثار با ابعاد ٣۶ در ۴٩ سانتی‌متر، در زمینه‌ای با رنگ‌های قهوه‌ای روشن، قهوه‌ای تیره و سبز طراحی شده و جلوه‌ای شکوهمند از هنر چوب و خاتم ایرانی را در بستری معنوی به نمایش می‌گذارند. این اثر با شماره‌های ثبت ١۶٩۶٩، ١۶٩٧٠ و ١۶٩٧١ در گنجینه‌ی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
کتیبه کاشی زرین‌فام
از جمله نفیس‌ترین و کهن‌ترین آثار تزئینی در حرم رضوی، کاشی‌های زرین‌فام به شمار می‌روند که تاریخ آنها به سده‌های ششم تا هشتم هجری بازمی‌گردد. این نوع کاشی‌ها که اوج هنر و فن کاشی‌سازی ایرانی ـ اسلامی را به نمایش می‌گذارند، عمدتاً در دوره سلطان سنجر سلجوقی و به فرمان شرف‌الدین قمی ساخته شده‌اند.
کاشی زرین‌فام معرفی‌شده در این مجموعه، با ابعاد ۴۳ در ۶۳ سانتی‌متر، نمونه‌ای درخشان از این هنر باستانی است که بر آن عبارت «بسم‌اللّٰه‌الرّحمن‌الرّحیم» نقش بسته است. این اثر، بخشی از مجموعه کاشی‌هایی است که در تزئین بقعه، مسجد بالاسر، و دیوارهای اطراف درِ طلای پیش‌رو (در بخش داخلی دارالحفاظ) مورد استفاده قرار گرفته‌اند. تاریخ ساخت آن احتمالاً قرن ششم هجری قمری (دوره سلجوقی) با شماره ثبت ۴٣ ـ ۴۴ است.
ترکیب‌بندی این کاشی‌ها در سه ردیف ازاره، شامل انواع مختلفی چون کاشی‌های کتیبه‌دار برجسته، ناودانی، ستاره‌ای (کُکبی) و هشت‌ضلعی است که جلوه‌ای منحصربه‌فرد به معماری حرم بخشیده‌اند. گرچه در دوره‌های مختلف تاریخی، به‌ویژه در پنج دهه اخیر، بخشی از این کاشی‌ها با قطعات جدید جایگزین شده‌اند اما همچنان اصالت و شکوه هنر اسلامی در آنها باقی است.
رنگ‌بندی کاشی‌های زرین‌فام حرم، شامل لاجوردی، قهوه‌ای، فیروزه‌ای، عسلی و سفید است. این کاشی‌ها بیشتر مزین به نقوش گیاهی و تزئینات اسلیمی متنوع بوده و خطوطی همچون کوفی، رقاع، ثلث و نسخ بر بستر آنها نقش بسته است. رنگ نوشته‌ها معمولاً طلایی، آبی، قهوه‌ای و کهربایی است و مضامین‌شان آیاتی از قرآن کریم، احادیث، اشعار عرفانی و حکمت‌های اخلاقی را دربرمی‌گیرد.
آثار دیگری از این مجموعه را در نمایشگاه «فرنود هشت» که از یکشنبه چهارم خرداد ماه به مدت یک ماه در موزه ملک برپا شده است می‌توان مشاهده کرد. ساعت کار موزه ملک از ٨:٣٠ صبح تا ۴ بعد از ظهر است. موزه و کتابخانه ملک واقع در در خیابان امام خمینی، میدان مشق، روبه‌روی ساختمان وزارت امور خارجه واقع شده است.
انتهای پیام/