غدیر، نماد همبستگی و کمال دین

ایران آنلاین: «من کنت مولاه، فهذا علیٌ مولاه» این ندای بلند رسول خدا(ص) در سرزمین غدیر نه تنها اعلام ولایت علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) بود بلکه نقطه عطفی در استمرار رسالت و آغاز راه امامت به شمار می‌رفت. در آن روز بزرگ پیامبر اسلام(ص) در برابر جمعیتی عظیم و در آخرین فرصت رسمی پیش از رحلت مأموریت یافت تا جانشین خود را به فرمان الهی معرفی کند و پیام «اکمال دین» را به گوش تاریخ برساند. براساس متون معتبر دینی، غدیر نه یکی از اعیاد مهم بلکه مهم‌ترین روز مقدس امت اسلامی است زیرا کمال دین و تمامیت نعمت در گرو پاسداشت آموزه‌ غدیر است.

به گزارش ایرنا، اهمیت و محتوای این واقعه در پژوهش‌های مختلف بازتاب یافته است. در میان انبوه این پژوهش‌ها «کریم خان‌محمدی» در مقاله‌ای با عنوان «تحلیل نشانه‌شناختی غدیر به مثابۀ زمان مقدس از منظر امام رضا(ع)» [۱] با الهام از فنون نشانه شناختی، غدیر را همچون زمان مقدس، براساس متون به‌جای مانده از امام رضا(ع) تحلیل کرده اسـت. در ادامه خلاصه‌ای از این مقاله آورده می‌شود.

غدیر به‌مثابه روز عید

نویسنده مقاله معتقد است متون دینی درباره غدیر، علاوه بر بیان اهمیت و ضرورت جایگاه آن، از لحاظ شیوه سیاست‌گذاری نیز بسیار غنی‌اند. در متون به‌جای مانده از امام رضا (ع) روش نشان‌دار کردن غدیر به‌مثابه روز عید به‌خوبی تبیین شده است. تحلیل نشانه‌شناختی این متون، علاوه بر نمایاندن جایگاه غدیر، می‌تواند الگویی برای نمادسازی در عرصه فرهنگ از منظر یک امام معصوم باشد که شامل دو عنصر محوری «زمان» و «مکان» است.

نویسنده، سؤال محوری پژوهش را اینگونه مطرح می‌کند که، امام رضا(ع) چگونه و با چه سازوکاری روز غدیر را به‌عنوان «زمان مقدس» نمادسازی می‌کند؟ و در ادامه معتقد است پاسخ تفصیلی به این پرسش می‌تواند الگویی بهینه برای سیاست‌گذاری در عرصه شادی کمال‌آفرین نه‌تنها درباره غدیر، بلکه در دیگر حوزه‌های فرهنگی، به‌ویژه اعیاد اسلامی ارائه دهد.

متن تحلیل‌شده در این پژوهش، حدیث مفصلی از امام رضا(ع) است که سید ابن طاووس در کتاب مورد توجه شیعیان، اقبال الاعمال، نقل می‌کند. این حدیث از نظر محتوا جامع‌ترین متنی است که روز غدیر را به‌عنوان «زمان مقدس» نشاندار می‌سازد.

غدیر به مثابه زمان مقدس

نویسنده پس از بررسی متن تحلیل شد ه می‌نویسد: ۶۴ مرتبه مادۀ «یوم/ روز» به‌کار رفته که ۵۶ مورد آن به‌صورت خاص به «غدیر» نسبت داده شده است. به عبارت دیگر، بیشترین واژۀ تکرارشده در متن با فراوانی مطلق، «یوم» است. این بسامد نشان می‌دهد که غدیر به‌عنوان «زمان مقدس» نشاندار شده است. امام رضا(ع) با عصمت هوشمندانه و مدبرانه خویش غدیر را نه به‌مثابۀ مکان مقدس بلکه به‌مثابۀ زمان مقدس نشاندار کرده است. دلایل این هوشمندی و تدبیر عبارت‌اند از:

۱_ مکان مقدس برای همگان قابل دسترس نیست. غدیر ماهیت جهانی دارد. اگر مکان غدیر هرچند به دلیل وقوع حادثه مبارک و میمون است، به‌عنوان مکان مقدس نشاندار می‌شد، همگان نمی‌توانستند به سهولت در آنجا حضور پیدا کنند.
۲_ مکان غدیر که در نزدیکی جُحفه و ۶۴ کیلومتری مکه واقع شده به مکان مقدس «مسجدالحرام» و «مسجدالنبی» نزدیک است، در پرتو نور آنها به محاق می‌رفت.
۳_ روز مقدس به دلیل چرخشی بودن و همگانی بودن، به لحاظ سیاستگذاری فرهنگی، ظرفیت بسیار بالایی دارد.
۴_ غدیر از ظرفیت مکان مقدس نیز به‌صورت استعاری بهره برده است. یعنی غدیر به‌صورت نمادین با مکان‌های مقدس زمینی همچون «مکه»، «مدینه» و «کوفه»؛ همچنین مکان‌های مقدس آسمانی همچون «بیت‌المعمور» و «عرش» همنشین شده و از امتیازات نشانداری به‌عنوان مکان مقدس نیز بهره می‌برد.

غدیر، مکان مقدس

در مقاله حاضر آمده است: امام رضا(ع) در بخش دوم متن، غدیر را به صورت استعاری در منظومهٔ مکانی تحلیل کرده است. نکتهٔ جالب توجه این است که غدیر با همه عناصر پنجگانهٔ مکان مقدس هم‌نشین شده و این بدین معناست که غدیر «زمان مقدس» تمام عیار است که ظرفیت داشت محل حادثه به «مکان مقدس» تبدیل شود اما با عنصر زمان نشاندار شده است.

نویسنده معتقد است:

_ ۱۱ مرتبه «یوم» به‌کار رفته و غدیر به‌صورت «زمان» ترسیم می‌شود اما به‌صورت استعاری و نمادین با مکان همنشین شده است.
_ غدیر با آسمانی همنشین شده است؛ یعنی خداوند ولایت علی علیه‌السلام را به آسمان‌ها عرضه کرد. آسمان هفتم، چهارم و اول پذیرفتند و مقدس شدند. پس غدیر با «عرش»، «بیت‌المعمور» و «ستارگان» همنشین شده است.

_ بدون به‌کارگیری واژۀ «یوم»، عرضه ولایت بر مکان‌های مقدس بیان می‌شود. شهرهای «مکه»، «مدینه» و «کوفه» ولایت را می‌پذیرند و به وجود «کعبه»، «رسول‌الله» صلی‌الله‌علیه‌وآله و «علی» علیه‌السلام تزیین می‌شوند. مکان مقدس دارای روابط ساختاری با سایر مکان‌های مقدس است. بنابراین، همگی عناصر مکانی با غدیر به‌صورت استعاره مکان ترسیم شده و روابط همنشینی دارند.

_ غدیر به‌صورت استعاری با «سنگ/ کوه سنگی» همنشین شده است. سنگ‌هایی که ولایت علی(ع) را پذیرفتند، همانند «عقیق»، «فیروزه»، «یاقوت» و «طا و نقره» قیمتی شدند. آنها که نپذیرفتند بی‌ثمر هستند.
_ غدیر به‌صورت استعاری با عنصر «آب» همنشین شده است. براین اساس، آب‌ها نیز به دوگونه «گوارا و پذیر» و «تلخ و شور» تقسیم می‌شود.

_ غدیر به‌صورت استعاری با «گیاه/درخت» همنشین شده و گیاهان را به دو بخش تلخ و شیرین که «قسیم النار و الجنه» را تداعی می‌کند، تقسیم شده است.
_ غدیر با عنصر «پرنده» همنشین‌شده و آن‌ها را به ۲ بخش «مصوت/خوش‌صدا» و «الکن/لال» تقسیم کرده است.

نتیجه‌گیری

نویسنده در نتیجه‌گیری مقاله حاضر به نتایج زیر اشاره می‌کند:

_ از منظر امام رضا (علیه‌السلام)، غدیر در میان اعیاد اسلامی مهم‌ترین عید محسوب می‌شود و همانند ماه در میان ستارگان آسمان است.
_ هرچند مکان غدیر به دلیل حادثه ابلاغ ولایت علی (علیه‌السلام) از سوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) مکان مقدسی است و شایستگی داشت که از سوی امام (علیه‌السلام) به عنوان مکان مقدس نشان‌دار شود اما به دلیل ظرفیت‌های والا و برجسته «زمان» غدیر به عنوان «زمان مقدس» نشان‌دار شده است.

_ هرچند غدیر به عنوان زمان مقدس نشان‌دار شده است امام (علیه‌السلام) به صورت نمادین و استعاری، غدیر را از امتیازات «مکان مقدس» نیز برخوردار کرده و الگویی بهینه برای نمادسازی فرهنگی ارائه داده است.

_ حدیث رضوی نه تنها نشان‌دهنده جایگاه والا و منحصربه‌فرد غدیر به عنوان «زمان مقدس» است بلکه الگویی مطلوب برای نمادسازی در یک حادثه تاریخی-فرهنگی به شمار می‌آید.

_ با وجود جایگاه بسیار والا و عظیم غدیر، آن‌گونه که باید در میان مسلمانان حتی شیعیان تعظیم نمی‌شود. شایسته است در ایران توجه بیشتری به بزرگداشت روز غدیر صورت گیرد.
_ در ایران تعادل مناسکی میان مراسم مذهبی «سوگ» و «سرور» برقرار نیست. بزرگداشت غدیر به عنوان روز مقدس این تعادل را برقرار می‌کند.

_ درباره بزرگداشت غدیر کافی است آموزه‌های ارائه‌شده از سوی امام رضا (علیه‌السلام) که بهترین نوع نشانه‌گذاری است، توسط مردم اجرا شود.

منبع:
۱-خان‌محمدی، کریم (۱۴۰۴). تحلیل نشانه‌شناختی غدیر به مثابۀ زمان مقدس از منظر امام رضا(ع)، فصلنامه علمی-پژوهشی فرهنگ رضوی، سال ۱۳، شماره ۱.