آیین کرب‌ زنی؛ نوایی از جنس تاریخ و اتحاد در عزای حسینی

ایران آنلاین: ماه محرم، فراتر از یک رویداد مذهبی، گنجینه‌ای از فرهنگ و سنت‌های غنی در سراسر ایران است که در هر گوشه از این سرزمین، رنگ و بوی خاص خود را به خود می‌گیرد. شاید یکی از دلنشین‌ترین جلوه‌های این ماه، دسته‌های عزاداری باشند که در هر کوی و برزن، با نوحه‌سرایی و سینه‌زنی، ارادت خود را به نمایش می‌گذارند اما این تنها یک روی سکه است.

در دل هر مراسم عزاداری، روایت‌هایی نهفته است که نسل‌ها و فرهنگ‌ها را به هم پیوند می‌دهد. یکی از این روایت‌های غنی و ماندگار، آیین کرب‌زنی است؛ مراسمی که نه تنها نوایی از جنس تاریخ بوده، بلکه نمادی زنده از همبستگی، ارادت و اتحاد مردم در سوگ سرور و سالار شهیدان امام حسین (ع) است. 

کرب‌زنی جزو آن دسته آیین‌های ویژه عزاداری ماه محرم است که اجرای آن بیشتر در روستاهای منطقه بندپی بابل در استان مازندران و برخی از مناطق لاهیجان در استان گیلان مرسوم است.

در دل شهر لاهیجان، به‌ویژه در محله‌ی ریشه‌دار "شعربافان" (شوراب محله‌ای‌ها)، آئین سنتی کرب‌زنی سال‌هاست که با شکوهی مثال‌زدنی برگزار می‌شود؛ مراسمی که نه تنها ذکر مصیبت اهل بیت (ع) است، بلکه نمادی از تاریخ، فرهنگ و اتحاد مردم این دیار نیز به شمار می‌رود.

کرب چیست؟ ریشه‌های درختی و چوب‌هایی که قصه می‌گویند

نام "کرب" از درختی گرفته شده که در گذشته‌های دور در جنگل‌های مازندران و مناطق کوهستانی می‌روییده و مردم از چوب آن برای ساخت ابزار عزاداری استفاده می‌کردند. اگرچه امروزه این درخت کمیاب شده و چوب‌هایی مانند گردو، توت و آلبالو جایگزین آن شده‌اند، اما ریشه‌ی تاریخی نام "کرب" همچنان زنده مانده است.

کرب‌زنی چگونه انجام می‌شود؟

کرب وسیله‌ای است که در کف دست قرار می‌گیرد و انگشتان را در بر می‌گیرد. کرب‌زنان، یک جفت کرب در دست گرفته و همگام با نوحه‌ای که خوانده می‌شود، آن‌ها را بر هم می‌کوبند. این هماهنگی و اتحاد در کوبیدن کرب‌ها، نمادی زیبا از همدلی و یگانگی است و صدای ناله‌ی کرب، گویی ناله‌ی تمام هستی و کائنات در سوگ امام حسین (ع) و یاران باوفایش را منعکس می‌کند.

هنر خراطان و ظرافت ۲۱ ضربه

معمولاً خراطان، چوب‌های کرب را با دقت و هنر می‌سازند؛ دسته‌های گرد آن راحتی دست را هنگام نواختن تضمین می‌کند و دو لبه‌ی صاف کرب‌ها، مانند سنج، صدایی خوش‌آهنگ تولید می‌کند. جالب است بدانید که دسته‌های گرد کرب، معمولاً ۲۱ ضربه را اجرا می‌کردند، اما اجرای هنرمندانه‌ی این ضرب‌ها، کار هر کسی نبود و تنها افراد چیره‌دست قادر به خلق این زیبایی بودند.

روایت‌هایی از ریشه‌های کهن: از سیاوش تا حضرت زینب (س)

در مورد ریشه‌های این مراسم، دو روایت شنیدنی وجود دارد:

پیوند با سیاوش: برخی معتقدند این رسم به دوران سیاوش بازمی‌گردد. زمانی که پیکر خونین او را از توران به ایران می‌آوردند، سوگواران با کوبیدن سنگ به هم، در غم او مویه می‌کردند.

واکنش به سخنرانی حضرت زینب (س): روایت دیگر به دوران پس از عاشورا اشاره دارد؛ هنگامی که حضرت زینب (س) قصد سخنرانی در میان اهل کوفه را داشتند، عده‌ای به دستور ابن زیاد، با کوبیدن سنگ به هم، سعی در خفه کردن صدای ایشان داشتند. در این هنگام، حضرت زینب (س) با فرمودن "اُسکت" (ساکت شو)، آن هیاهو را خاموش کردند و از آن پس، هرچه سعی کردند، دیگر نتوانستند مانع رساندن صدای ایشان شوند.

سابقه تاریخی و ارتباط با کربلا

بنا بر روایتی دیگر، مرحوم محمّد ابراهیم غبرائی (متخلّص به فانی)، در اواخر قرن دوازدهم هجری شمسی، پس از سفری به کربلا و مشاهده‌ی نوع خاصی از عزاداری در آنجا، پس از تحقیق درباره‌ی تاریخچه و فلسفه‌ی آن، به لاهیجان بازگشت. او با بهره‌گیری از طبع شاعرانه‌ی خود، ریتم‌های جدیدی برای این مراسم ابداع کرد و مرثیه‌هایی به زبان فارسی برای آن سرود که اولین بار در شب دسته‌ی عزاداری محله‌ی شعربافان به اجرا درآمد.