سوال همیشگی پیش روی اصفهان؛ حفاظت از میراث فرهنگی یا توسعه شهری؟
اصفهان در دهه‌های اخیر همواره با چالش و سوالی بزرگ دست و پنجه نرم می‌کرده، چالشی که شاید امروز جدی‌تر از همیشه پیش روی اوست؛ چطور می توان توسعه شهری را با حفاظت از آثار باستانی جمع کرد؟ مساله‌ای که گاهی اوقات این شهر تاریخی را در بن‌بستی میان حفظ گذشته و پاسخ به نیازهای امروز و فردا قرار می‌دهد.
ایران آنلاین: برخی کارشناسان توسعه شهری و حتی شهروندان بر این باورند که حساسیت‌ها نسبت به حفاظت از آثار باستانی اصفهان، بعضا به مانعی جدی برای توسعه شهری تبدیل شده و بسیاری از پروژه‌های متعددی که می‌توانستند زیرساخت‌های مدرن را به این شهر بیاورند در پی این حساسیت ها یا متوقف شده و یا مدیریت شهری را به سمت و سویی برده که دست بسته ای در توسعه شهری داشته باشند.
به گزارش ایرنا، آن‌ها معتقدند، اگرچه حساسیت ها برای حفظ میراث فرهنگی ضروری است، اما نباید به عنوان یک مانع جدی بر سر راه توسعه شهری عمل کند، چرا که این مساله نه تنها فرصت‌های اقتصادی را محدود می‌کند، بلکه کیفیت زندگی ساکنان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
از طرف دیگر کارشناس میراث و هویت شهری معتقدند با برنامه‌ریزی دقیق و استفاده از فناوری‌های مدرن، می‌توان به تعادلی دست یافت که هم گذشته را حفظ کرد و هم آینده را ساخت و اگر حفظ میراث به عقیده برخی مانعی برای توسعه شهری است این به دلیل عدم عملکرد صحیح مدیران است، چراکه حفظ هویت تاریخی شهر در کنار پیشرفت مقوله ای دست یافتنی است که در بسیاری از شهرهای دیگر دنیا تجربه شده است.
بدون تردید هر ۲ گروه بر این باورند که اصفهان، به عنوان نمادی از تاریخ ایران، باید بتواند به عنوان یک شهری مدرن نیز بدرخشد. آیا زمان آن نرسیده که سیاست‌گذاران، فعالان، شهروندان و رسانه ها با هم همکاری و این تعادل را برقرار کنند؟ آینده نصف جهان بستگی به پاسخ این سوال دارد.
این گزارش به بررسی این پدیده می‌پردازد که چگونه تعادل بین حفظ گذشته و نیازهای آینده، اصفهان را در یک ۲ راهی قرار داده و آیا حفاظت از میراث باستانی باید به قیمت عقب‌ماندگی شهری تمام شود؟
زمینه تاریخی و اهمیت آثار باستانی اصفهان
اصفهان، شهری با بیش از ۲ هزار سال تاریخ، به عنوان پایتخت صفویه در قرون ۱۶ و ۱۷ میلادی، نمادی از شکوه معماری ایرانی اسلامی است. میدان نقش جهان، مسجد امام، مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد جامع و پل‌های تاریخی مانند سی‌وسه‌پل و خواجو، تنها بخشی از گنجینه ای هستند که هر ساله میلیون‌ها گردشگر را جذب می‌کند.
طبق گزارش‌های رسمی از وزارت میراث فرهنگی، بیش از ۲ هزار اثر تاریخی در اصفهان شناسایی شده که بسیاری از آن‌ها در بافت شهری قرار دارند، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در سال ۱۹۷۹، این شهر را به عنوان یکی از سایت های میراث جهانی ثبت کرد، که این امر تعهدات قانونی و بین‌المللی برای حفاظت از آن را افزایش داد.
هرچند حساسیت نسبت به آثار تاریخی اصفهان ریشه در ارزش‌های فرهنگی عمیق آن دارد و نه تنها از سوی دولت و نهادهای ملی، بلکه از سازمان‌های بین‌المللی مانند آیکوموس (ICOMOS) و فعالان میراث فرهنگی حمایت می‌شود، اما این حساسیت ها هزینه‌های سنگینی را نیز بر توسعه شهری تحمیل کرده است.
در سوی دیگر در سال‌های اخیر، رشد جمعیت اصفهان از ۲ میلیون نفر در سال ۱۳۹۰ به بیش از ۲ میلیون و ۵۰۰ نفر در سال ۱۴۰۰ رسیده است و پیش بینی می شود جمعیت اصفهان در پایان امسال از ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر نیز بگذرد که این افزایش جمعیت، تقاضا برای مسکن، حمل و نقل و زیرساخت‌های مدرن را نیز بالا برده است.
مثال‌های بارز تعارض بین حفاظت از آثار فرهنگی و توسعه شهری
شاید هیچ پروژه‌ای به اندازه خط یک قطار شهری اصفهان، نمود تعارضات طرح های توسعه ای با دغدغه‌های میراثی نبوده است. طرحی که قرار بود نوشدارویی برای ترافیک سرسام‌آور شهر باشد، برای سال‌ها در پیچ و خم مباحثات کارشناسی، غیرکارشناسی و نگرانی‌های میراثی متوقف ماند.
عبور این خط از زیر خیابان چهارباغ عباسی، یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین خیابان‌های ایران، و نزدیکی آن به بناهای تاریخی مانند مدرسه چهارباغ و سی‌وسه‌پل، بزرگترین دغدغه دوستداران میراث فرهنگی بود.
حامیان میراث فرهنگی، با استناد به آسیب‌های ناشی از لرزش‌های مداوم و خدشه‌دار شدن یکپارچگی این محور تاریخی، خواستار تغییر مسیر بودند و در مقابل، مدیران شهری، با اشاره به استفاده از فناوری های روز دنیا این نگرانی‌ها را اغراق‌آمیز می‌دانستند.
سرانجام پس از سال‌ها تاخیر، این خط راه‌اندازی شد، اما زخم این جدال طولانی بر پیکر شهر باقی ماند و این سوال را پررنگ‌تر کرد که آیا نمی‌شد از ابتدا با گفت و گو و ارائه راهکارهای علمی و کارشناسی از اتلاف این حجم از زمان و سرمایه جلوگیری کرد؟
برج جهان‌نما، نمونه دیگری از تقابل توسعه عمودی با حریم بصری یک اثر ثبت شده در یونسکو است. ساخت این برج تجاری-اداری در نزدیکی میدان نقش جهان، با این استدلال که ارتفاع آن خط آسمان و منظر تاریخی میدان را مخدوش می‌کند، به یک بحران بین‌المللی تبدیل شد. یونسکو اصفهان را تهدید کرد که در صورت عدم اصلاح ارتفاع برج، میدان نقش جهان از فهرست میراث جهانی خارج خواهد شد.
این ماجرا، شهر را وارد یک دعوای حقوقی و فنی فرسایشی کرد. در نهایت، با صرف هزینه‌ای گزاف، چند طبقه از این برج تعدیل شد تا سایه آن از سر میدان نقش جهان کوتاه شود. منتقدان می‌گویند این اتفاق، نتیجه نبود یک طرح جامع و تفصیلی دقیق و عدم هماهنگی میان شهرداری و سازمان میراث فرهنگی در صدور مجوزها بود.
چالش‌های پیش رو
هرچند صنعت گردشگری به عنوان یکی از اصلی‌ترین منابع درآمد اصفهان، از این حفاظت‌ها سود می‌برد؛ اما برخی معتقدند رشد کم زیرساخت های شهری در جوار مناطق میراثی امکان حضور گسترده جهانگردان را گرفته و تهی از جمعیت شدن بافت‌های تاریخی تخریب و از بین رفتن آن‌ها را سرعت بخشیده است.
مدیرکل اسبق میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان در این پیوند معتقد است: حریم و عرصه‌های تاریخی ما براساس کارشناسی دقیق و تدقیق نبوده و متاسفانه امروز بافت‌های تاریخی ما تهی از جمعیت شده که این اتفاق به معنای تخریب و از بین رفتن بافت است.
علیرضا ایزدی ادامه داد: بسیاری از خانه‌های دارای ارزش تاریخی اصفهان چه آن هایی که به سازمان‌های دولتی تعلق دارد و چه آن هایی که متعلق به مردم هستند به حال خود رها شده و بی‌استفاده ماندن آن ها به ناهنجاری اجتماعی تبدیل شده است.
یکی از فعالان گردشگری استان اصفهان و مدیر یک آژانس مسافرتی در این پیوند گفت: توسعه گردشگری در گرو ایجاد شرایط بهتر برای گردشگران است، اما خدمات به‌خصوص در اقامتگاه‌ها و حمل و نقل، هنوز در اصفهان به استانداردهای بین‌المللی نرسیده‌اند.
محمدرضا جمشیدی ادامه داد: کاهش آمار گردشگران خارجی قطعاً ناشی از شرایط سیاسی و ناآرامی‌های منطقه‌ای است، اما نمی‌توان تنها این عوامل را مقصر دانست. اصفهان با وجود ظرفیت‌های فراوان، هنوز در بخش‌های زیرساختی و تبلیغاتی ضعف‌هایی دارد که مانع از جذب گردشگر می‌شود و به این دلیل اصفهان هنوز نتوانسته است در سطح جهانی خود را معرفی کند.
یک شهروند محلی که خانه‌اش در نزدیکی مسجد جامع اصفهان قرار دارد نیز در گفت و گو با ایرنا گفت: ما نمی‌توانیم همیشه در گذشته زندگی کنیم با افزایش هزینه زمین در این سال ها، ساختمان سازی در کمتر از سه طبقه هیچ توجیه اقتصادی ندارد، ولی چون منزل کلنگی ما و صدها هم محلی دیگرمان در نزدیکی آثار میراثی است محدودیت سقف ارتفاع داریم.
علی محمدی ادامه داد: وجود انبوه خانه های کلنگی در بافت و حتی در حوالی بافت های تاریخی باعث شده هر روز با ترافیک و کمبود فضا روبرو شویم و این در حالی است که ساختمان‌های تاریخی فقط برای توریست‌ها نگهداری می‌شوند اما ترافیک و محدودیت ارتفاع ساخت برای ما اصفهانی های ساکن این محلات باقی می ماند.
پروژه‌های توسعه‌ای مانند پارکینگ‌های زیرزمینی یا سیستم‌های حمل و نقل عمومی زیر سطحی به ویژه در هسته مرکزی شهر نیز نیاز به تایید میراث فرهنگی دارد که اخذ آن به طور معمول یک فرآیند زمان بر و پرریسک است.
میراث واقعی یعنی اثر هنری با هندسه و هویت
نماینده ولی‌فقیه و امام جمعه اصفهان در دیدار با مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان گفت: هر بنای قدیمی ارزش ثبت ندارد و میراث واقعی یعنی اثر هنری با هندسه و هویت، نه صرفاً دیواری از خشت و گل.
آیت‌الله سید یوسف طباطبایی‌نژاد ادامه داد: برخی از مسوولان میراث فرهنگی هنوز نمی‌دانند دقیقاً چه چیزی را باید حفظ کنند، ۲ اصل مهم در بناهای تاریخی استحکام و هندسه است نه صرفاً مصالح قدیمی.
وی گفت: گاهی می‌بینیم سنگ مرمری شکسته را با سیمان می‌چسبانند، در حالی‌که هنر در ساخت آن سنگ بوده، نه در نگهداری ناقص آن. ما بهتر از قُدما می توانیم سنگ مرمر بسازیم، اما آن‌ها هنری داشتند که باید به همان شکل بازسازی شود. اگر پنجره و درب مدرسه‌ای چوبی است و قسمتی از آن خراب شده، باید به همان شکل درست شود، نه اینکه تکه‌ای جدید بچسبانند.
امام جمعه اصفهان تصریح کرد: نگاه ایستا و سلیقه‌ای در برخی تصمیمات میراث فرهنگی صحیح نیست، مثلاً اگر بخواهیم در حیاط یک مدرسه حوضی با فواره بسازیم، می گویند قدیم چنین چیزی نبوده، پاسخ دادم که قدیم لامپ هم نبوده! باید هنر امروز را با هنر دیروز تلفیق کرد تا محیطی دلنشین و زیبا خلق شود. چرا باید از زیبایی‌های جدید مثل نورپردازی درست صرف نظر کرد؟
وی با اشاره به ثبت برخی منازل به عنوان میراث و آن هم به‌خاطر قدمت‌شان، بدون وجود ارزش‌های هنری، اظهار داشت: برخی از این خانه‌ها نه هنر دارند و نه هندسه و سلیقه، فقط خشت‌های قدیمی‌اند. یک خانه‌ای هست که به‌اندازه کف دست کاشی دارد، اما در فهرست میراث است و صاحب خانه هم از شدت فقر نمی‌تواند آن را تعمیر کند.
امام جمعه اصفهان با انتقاد از رویکردی که تنها به فکر افزایش تعداد بناهای میراثی است، افزود: یک مسجدی در خیابان نشاط وجود دارد که فقط یک سالن و چند دیوار قدیمی دارد، اما آن را میراثی می‌دانند در حالی که هیچ هنر یا هندسه‌ای ندارد. کوه‌های اطراف اصفهان هم قدیمی‌اند؛ آیا باید آن‌ها را هم ثبت کرد؟ ارزش در هندسه، عقل و ذوق معمارانه است.
وی با اشاره به مهارت معماران گذشته تاکید کرد: معماران قدیم، بدون تحصیلات دانشگاهی، چنان دقیق و هنرمندانه کار می‌کردند که هنوز آثارشان پابرجاست و در طاق کسری دیواری ساخته‌اند که سه متر ضخامت دارد و آشکار است که دقیقاً محاسبه شده تا سقف ضربی را تحمل کند، در حالی‌که ساختمان‌های امروزی عمر مفیدشان ۲۵ سال است.
راه‌حل‌ها و پیشنهادات برای تعادل
به نظر می‌رسد راه حل توسعه شهری در کنار حفظ میراث فرهنگی، نه در حذف یکی از این ۲ دیدگاه، بلکه در ایجاد یک گفتمان سازنده و یافتن یک نقطه تعادل است. شهرهای تاریخی بزرگی در جهان مانند رم، آتن، لندن یا کیوتو نیز با چالش‌های مشابهی روبرو بوده‌اند، اما توانسته‌اند با اتخاذ راهکارهای هوشمندانه، میان حفظ میراث و توسعه آشتی برقرار کنند.
به عقیده کارشناسان برای حل تعارض حفظ آثار میراثی و توسعه شهری، باید از رویکردهای توسعه پایدار و فناوری‌های نوینی مانند اسکن لیزری و تصویربرداری سه‌بعدی بهره برد تا آثار باستانی و میراثی واقعی تحت حمایت قرار بگیرند و نه تنها ساختمان های قدیمی.
گفتنی است امروزه فناوری‌هایی مانند اسکن‌های لیزری سه بعدی، رادارهای نفوذی به زمین (GPR) و مدل‌سازی‌های پیشرفته می‌توانند قبل از شروع هر پروژه عمرانی، یک نقشه دقیق از لایه‌های زیرین زمین و تاثیرات احتمالی پروژه بر بناهای اطراف ارائه دهند.
علاوه بر تجدید ارزیابی کارشناسی محدوده های تاریخی امروز شاهدیم در شهرهایی تاریخی دیگر مانند رم یا آتن و لندن که با مسائل مشابه روبرو هستند، دولت‌ها از «زون‌های (منطقه) حفاظتی» استفاده می‌کنند که اجازه توسعه را در حین حفظ میراث می‌دهد و جلوی هر گونه اعمال سلیقه و استناد به حدس و گمان در مورد مناطق تاریخی را می گیرد.
نکته مهم دیگر تدوین طرح‌های جامع و تفصیلی شهری با مشارکت همزمان متخصصان شهرسازی و کارشناسان میراث فرهنگی است. قوانین مربوط به حریم آثار تاریخی باید شفاف، علمی و برای همگان لازم‌الاجرا باشد تا از تصمیم‌گیری‌های سلیقه‌ای و مناقشات بعدی جلوگیری شود.
استاندار اصفهان نیز ماه گذشته در مراسم گرامیداشت هفته میراث فرهنگی و آیین تجلیل از خادمان میراث فرهنگی در کاخ موزه چهلستون در این پیوند گفت: ما باید بین حفاظت از میراث فرهنگی و توسعه تعادل ایجاد کنیم. اصفهان می‌تواند الگویی برای توسعه هوشمند باشد و با استفاده از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی می توان به حفظ و معرفی این میراث کمک کرد.
مهدی جمالی نژاد ادامه داد: اصفهان؛ توانایی تبدیل شدن به پایتخت میراث فرهنگی هوشمند را دارد و این فناوری نه رویا، بلکه امکانات واقعی هستند که با همت جمعی قابل دستیابی‌اند.
وجود دانشگاه های برتر کشور در اصفهان می تواند ارایه راه‌حل های علمی برای تعادل بخشی بین حفظ میراث و توسعه شهری را تسهیل کند و نصف جهان را به جایی تبدیل کند که فناوری و میراث با هم ترکیب می شوند.
بدون تردید گفت و گوی شفاف و مستمر به‌جای تقابل رسانه‌ای لازمه تعادل بخشی بین حفظ آثار میراثی واقعی و توسعه شهری است و باید این فضا میان شهرداری، شورای شهر، وزارت میراث فرهنگی، دانشگاهیان و نمایندگان جامعه مدنی ایجاد شود تا تصمیم‌گیری در مورد سرنوشت شهر حاصل یک خرد جمعی باشد، نه فشارهای محفلی.
به هرحال اصفهان در یک نقطه عطف تاریخی قرار دارد. باید به «توسعه از طریق حفاظت» اندیشید، می‌توان پروژه‌هایی را تعریف کرد که نه تنها به میراث شهر آسیب نزنند، بلکه به احیای آن نیز کمک کنند.
حفاظت از هویت تاریخی اصفهان یک وظیفه ملی و جهانی است، اما این حفاظت نباید بهانه‌ای برای نادیده گرفتن نیازهای اساسی شهروندانی باشد که در این شهر زندگی می‌کنند و نفس می‌کشند. یافتن مسیر طلایی میان این ۲، بزرگترین آزمون برای مدیران، متخصصان و تمام دوستداران نصف جهان است؛ مسیری که هم اصالت گذشته را پاس بدارد و هم راه را برای آینده‌ای روشن و پایدار هموار سازد.
انتهای پیام/