شب تار «کمرزرین» اصفهان

ایران آنلاین: آنچه در محوطه تاریخی کمرزرین اصفهان طی یک عملیات وسیع با حضور ماشین آلات سنگین برای گودبرداری و همسطح سازی گذر اتفاق افتاد، صرفاً خاکبرداری یک پروژه عمرانی نبود؛ بلکه حذف بخشی از حافظه تاریخی یک شهر کهن بود. لایه‌هایی از دوره سلجوقی که در سکوت شب با بیل مکانیکی از دل خاک بیرون کشیده شدند و بار کامیون‌ها شدند.

به گزارش ایرنا، سال‌ها پیش حمام تاریخی «خسرو آقا» اصفهان شبانه برای احداث یک خیابان تخریب شد و پس از آن بارها اصفهان شاهد چنین اقدامات شتابزده برای پیشرفت طرح‌های عمرانی و شهری بود؛ عملیات گودبرداری برای ایجاد زیرگذر میدان امام علی (ع) و تخریب لایه‌های باستانی و یا خاکبرداری‌های ۲ سال پیش برای احداث گذر کمرزرین و زیر و رو شدن لایه‌های تاریخی، همه گواهی بر این ادعاست.

گودبرداری شبانه آن هم با ادوات سنگین در محدوده‌ای تاریخی که در مسیر کاوش‌های باستان شناسی قرار دارد و و مقرر است به موزه باز شهری تبدیل شود، آخرین و تازه‌ترین زخمی است که بر تن میراث تاریخی شهر اصفهان وارد شد.

تنها چند هفته پیش، کارشناسان و باستان شناسان میراث فرهنگی با کشف سکه‌های تاریخی مربوط به دوره ایلخانی ، صفوی و احتمالا سلجوقی و همچنین یکسری شواهد معماری بر اثر عملیات برداشت آسفالت گذر کمرزرین در مقابل مسجد کمرزرین، پروژه همسطح سازی مسجد با کف گذر را متوقف کردند و ادامه آن را منوط به انجام کاوش‌های لازم و حضور باستان شناسان ناظر اداره کل میراث فرهنگی اصفهان دانستند.

حال این پرسش مطرح می‌شود که چگونه در شهری چون اصفهان با این سابقه تاریخی و تجربه‌های تلخ سال‌های پیشین در تخریب‌ برخی آثار و شواهد تاریخی در پروژه های عمرانی هنوز هم میان نهادهای مسوول، همکاری و هماهنگی لازم برای صیانت از آثار تاریخی برقرار نیست؟ چطور ممکن است ادوات سنگینی چون بیل‌های مکانیکی و حدود ۵۰ کامیون بدون آنکه نهاد متولی محوطه‌های تاریخی بتواند پیش از رخ دادن فعلی مانع آن‌ها شود، وارد قلب یک سایت تاریخی شده و از آن سو هم نهاد مجری عملیات خاکبرداری از چند و چون این ماجرا ابراز بی‌اطلاعی بکند.

مسوولان، پیمانکار مجتمع تجاری زرین را عامل اقدامات مخرب اخیر معرفی کرده‌اند و هیچ یک از نهادهای شهرداری یا سازمان نوسازی بهسازی شهر اصفهان، مسوولیت مستقیم آن را بر عهده نگرفته‌اند که این موضوع به وضوح بیانگر نبود شفافیت نهادی در مدیریت پروژه‌ حساس کاوش و ساماندهی گذر کمرزرین است.

از سوی دیگر نیز به زعم مدیران شهری اصفهان، پروژه‌هایی متعددی در منطقه کمرزرین در حال اجراست که به نظر می‌رسد نظارت کافی بر فعالیت روزانه پیمانکاران به درستی انجام نمی‌شود.

مروری بر تحولات ۲ ساله اخیر در محوطه تاریخی کمرزرین نشان می‌دهد که همین سناریوی تخریب پیش‌تر نیز تکرار شده است: آغاز گودبرداری بدون مجوز، تخریب لایه‌های باستانی، توقف عملیات و آغاز کاوش‌ها. به واقع با وجود توافق سه جانبه میان پژوهشگاه میراث فرهنگی، سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان و دانشگاه هنر برای کاوش باستان شناسی گذر کمرزرین در سال ۱۴۰۲ ظاهراً هنوز هیچ ساز و کار اجرایی قوی برای پیشگیری از تخلفات تکراری تعریف نشده است.

جالب است بدانید که از دل یک فصل کاوش‌ در گذر کمرزرین آثاری ارزشمند از دوران پیش از مغول تا دوره متاخر اسلامی از جمله سازه‌های آبی، کوره‌های سفالگری، سنگاب و کف‌فرش‌های سلجوقی کشف شده که اهمیت بی‌چون‌وچرای این محوطه تاریخی را نشان می‌دهد.

بنابراین تکرار اشتباهات تلخ گذشته در تخریب شواهد و آثار تاریخی شهر اصفهان که سبقه آن دستکم در جوار محوطه تاریخی کمرزرین به عملیات گودبرداری و زیر رو رو شدن سفالینه‌های دوران اشکانی تا دوران اسلامی برای ایجاد زیرگذر میدان امام علی (ع) باز می‌گردد، نه تنها جای خالی یک فرآیند منسجم کنترل پروژه‌های شهری در مناطق تاریخی را نشان می‌دهد، بلکه زنگ خطری برای میراث فرهنگی است که همچنان در معرض تخریب‌های شبانه و غیرقانونی قرار دارد.

به واقع آنچه در یک منطقه باستانی در دل شهر اصفهان رخ داد فراتر از عدم هماهنگی بین نهادهای نظارتی و اجرایی، بی‌توجهی به هویت تاریخی این شهر محسوب می‌شود.

در همین پیوند مدیرکل میراث فرهنگی، گردشری و صنایع دستی استان اصفهان به ایرنا گفت: واقعیت این است که در اتفاق اخیر برای محدوده کمرزرین به وضوح با یک تخلف مواجه هستیم و اقدام انجام‌شده صرفاً با هدف تخریب آثار تاریخی بوده است.

امیر کرم زاده افزود: به طور جدی پیگیری قضایی را آغاز کرده‌ایم و امروز قرار است با حضور دادستان اصفهان از محل بازدید و بررسی‌های لازم انجام شود، چرا که در زمینه میراث فرهنگی هیچ گونه مماشاتی با کسی نداریم.

وی با تاکید بر وظایف حاکمیتی دستگاه میراث فرهنگی از جمله سیاست‌گذاری، حفاظت و نظارت بر پروژه‌ها، گفت: شهرداری نیز یک دستگاه اجرایی است و وظیفه اجرای طرح‌ها را دارد. در این موضوع خاص متاسفانه دستگاه اجرایی یعنی شهرداری، بدون اخذ تاییدیه از میراث فرهنگی و بدون حضور ناظرین، اقدام به اجرای پروژه کرده و این در حالی‌ است که ما همیشه نهایت همکاری را با شهرداری داشته‌ایم؛ چه در تغییر کاربری‌ها، چه در سایر موضوعات مربوط به بافت تاریخی.

کرم زاده اظهار داشت: ما به شهرداری اعلام کرده بودیم که می‌توانند با حضور سه ناظر از طرف میراث فرهنگی، عملیات خاک‌برداری و کاوش را به صورت دستی انجام دهند تا در صورت مشاهده هرگونه اثر تاریخی، بتوانیم با هماهنگی پژوهشگاه، اقدامات لازم را انجام دهیم اما متاسفانه بدون مجوز و بدون حضور ناظر، عملیات خاک‌برداری با ماشین‌آلات سنگین انجام شده که این مصداق بارز حفاری غیر مجاز است.

مدیر کل میراث فرهنگی اصفهان در رابطه با اظهار بی‌اطلاعی شهرداری و نهادهای مربوطه از چگونگی عملیات گودبرداری با حضور ادوات سنگینی چون بیل‌های مکانیکی در محل کمرزرین و حدود ۵۰ کامیون در خیابان‌های همجوار از جمله هاتف و ولی عصر برای انتقال حجم خاک‌برداری‌ها، گفت: آیا می‌توان باور کرد که چنین حجم عظیمی از ماشین‌آلات وارد محدوده تاریخی شهر شود و هیچ‌کس خبردار نشود؟ وقتی یک شهروند عادی بخواهد تابلو نصب کند، شهرداری سریعاً ورود می‌کند؛ چطور ممکن است در این پروژه ادعای بی‌اطلاعی شود؟

کرم زاده اظهار داشت: در این محل بر اساس شواهد اولیه، برخی آثار از جمله سکه‌هایی مربوط به دوره‌های صفویه و ایلخانی کشف شده است. ظاهراً این منطقه در گذشته تجارت خانه بوده و این کشف، هم از منظر باستان شناسی و هم از جنبه علمی، اهمیت زیادی دارد. اما چون کاوش به طور کامل انجام نشده، نمی‌توان به‌طور دقیق درباره ماهیت آثار نظر داد.

وی با بیان اینکه هرگونه اقدام عمرانی در بافت‌های تاریخی باید با مجوز و حضور ناظر میراث فرهنگی انجام شود، افزود: متاسفانه دیدگاه اشتباهی در برخی دستگاه‌ها وجود دارد که میراث فرهنگی مانعی برای توسعه شهری است؛ در حالی‌که اگر درست عمل کنیم، می‌توانیم بافت تاریخی را به شکلی زنده و پویا حفظ کنیم و به جای تخریب، از آن برای جذب گردشگر و رونق اقتصادی استفاده کنیم.

مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان تاکید کرد: اجازه نخواهیم داد که به بهانه حل مشکلات مردم، هویت تاریخی شهر را تخریب کنند. پیگیری‌های حقوقی و قضایی ما با جدیت ادامه دارد و قطعاً متخلفان باید پاسخگو باشند.

همچنین مسوول کاوش‌های باستان‌شناسی گذر تاریخی کمرزرین اصفهان نیز در رابطه با میزان آسیب‌های وارد شده به لایه‌های باستانی بر اثر عملیات خاک‌برداری بیل‌های مکانیکی در محدوده مقابل مسجد کمرزرین گفت: متاسفانه شواهدی حاکی از تخریب بخشی از آثار معماری این محوطه وجود دارد. آنچه این اتفاق را نگران‌کننده‌تر می‌سازد، از میان رفتن حجم قابل توجهی از داده‌های منقول است که شبانه با استفاده از ماشین‌آلات سنگین از محل خارج شده‌اند؛ موضوعی که خود یک آسیب جدی و جبران‌ناپذیر به شمار می‌رود.

علی شجاعی افزود: با این وجود برای ارزیابی دقیق میزان آسیب‌های وارده به محوطه تاریخی، ضروری است که با حضور در محل، بررسی‌های میدانی انجام شود و تصاویر پیشین با تصاویر جدید تطبیق داده شوند.

وی گفت: به نظر می‌رسد یکی از عوامل اصلی این اتفاق، ظرفیت اقتصادی قابل توجهی است که مجتمع تجاری زرین یا همان خورشید برای مدیریت شهری ایجاد می‌کند و این موضوع موجب شده تا مانند قبل برخی ملاحظات فرهنگی و میراثی نادیده گرفته شوند. تخریب شبانه و بدون هماهنگی، بیانگر نادیده‌گرفتن چارچوب‌های قانونی و تخصصی است و می‌تواند تبعات منفی فراوانی برای اعتبار مدیریت شهری به همراه داشته باشد.

این باستان شناس با بیان اینکه قطعاً در بدنه شهرداری اصفهان و سطوح بالای آن افرادی دغدغه‌مند در حوزه میراث فرهنگی وجود دارد، افزود: با این حال، متاسفانه، منافع شخصی، عوامل و تصمیم‌گیری‌های پنهانی و کارشکنی‌ها مانع از ایفای نقش موثر این افراد و زمینه‌ساز بروز اتفاقاتی تلخ برای شهر شده‌اند.

شجاعی یادآور شد: در ارتباط با مجتمع تجاری زرین باید گفت که این مجموعه در فضایی با سطح پایین‌تر نسبت به اطراف احداث شده و همین موضوع باعث شده تا سطح مقابل مسجد تاریخی کمرزرین نیز برای ایجاد دسترسی به این مجتمع، پایین آورده شود. این اقدام، ریشه در اتفاقات ناگوار پروژه احداث زیرگذر و میدان امام علی (ع) دارد که منجر به تغییر و تخریب حدود ۳۲ هکتار از بافت تاریخی اطراف مسجد جامع عتیق اصفهان شد.

وی افزود: آن زمان، به بهانه احیای میدان سلجوقی، بخش‌های ارزشمند و منحصربه‌فردی از شهر از میان رفت و تنها فضای باقیمانده، محدوده مقابل مسجد کمرزرین و بخش کوچکی در اطراف آن است که متاسفانه اکنون نیز با مخاطرات مشابهی مواجه شده است.

مسوول کاوش‌های باستان شناسی گذر تاریخی کمرزرین اصفهان اضافه کرد: مدیریت شهری برای دسترسی به مجتمع تجاری زرین تشخیص داد که سطح زمین کاهش یابد. در این زمینه، جلساتی با نهادهای ذی‌ربط برگزار شد و با هماهنگی میان اداره کل میراث فرهنگی و سازمان نوسازی و بهسازی طرح کاوش به تهران ارسال شد.

شجاعی تصریح کرد: با توجه به نگرانی های مدیریت شهری مقرر شده بود تا عملیات خاک‌برداری تنها تا سطح مورد توافق انجام شود و آثار معماری و شواهد باقی‌مانده در محل شناسایی و حفاظت شده و آثار لایه های پایین تر در آینده مورد مطالعه قرار گیرند.

وی گفت: متاسفانه علیرغم توافقات اولیه، شاهد اقداماتی خارج از هماهنگی بودیم. با این حال، حضور سریع و موثر اداره کل میراث فرهنگی موجب شد تا از وقوع یک فاجعه جدی جلوگیری شود. این حضور و پیگیری همکاران ما در حوزه میراث، بسیار ارزشمند است.

شجاعی ابراز امیدواری کرد که این حادثه تلخ، هشداری باشد برای آن دسته از افرادی که بدون نگاه میراث محور در حوزه مدیریت شهری تصمیم‌گیری می‌کنند. باید توجه داشت که آسیب‌های ناشی از چنین نگرشی می‌تواند تبعات جبران ناپذیری برای هویت تاریخی، فرهنگی و وجهه شهر اصفهان در پی داشته باشد.

سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان متولی عملیات باستان شناسی شهری و ساماندهی گذر در منطقه باستانی کمرزرین اصفهان است و در همین ارتباط مدیر عامل این سازمان به ایرنا گفت که در جریان عملیات گودبرداری در گذر کمرزرین نیست.

محمدعلی ایزدخواستی افزود: عملیات کاوش بسیار حساس است و این عملیات گودبرداری مربوط به پروژه ما نیست.

وی تاکید کرد: در زمان حاضر پنج پروژه عمرانی در این منطقه در حال انجام و ممکن است این عملیات مرتبط با آن پروژه ها باشد.

ایزدخواستی اضافه کرد: پروژه‌های عمرانی زیر نظر شهرداری منطقه سه قرار دارد و آن‌ها باید پاسخگو باشند.

مدیرعامل سازمان نوسازی بهسازی شهر اصفهان گفت: در گذر کمرزرین، ۷۰ درصد کاوش انجام شده و در زمان حاضر در حال تثبیت کاوش‌ها هستیم.

وی افزود: پروژه باستان شناسی در زمان حاضر در کنار مجموعه تجاری کمرزرین در حال پیشروی است.

مدیر منطقه سه شهرداری اصفهان نیز در گفت‌وگو با ایرنا از عملیات گودبرداری شب گذشته در منطقه کمرزرین اصفهان ابراز بی اطلاعی کرد و افزود: برای اجرای گذر کمرزرین پیمانکار با شهرداری قرارداد دارد و آن‌ها در حال انجام کار هستند.

روح الله ابوطالبی افزود: پیمانکاران متعددی در این منطقه برای انجام فعالیت‌های عمرانی با شهرداری قرارداد دارند اما در جریان اینکه پیمانکاران روزانه از چه تجهیزاتی استفاده می کنند، نیستیم.

وی تایید کرد: با توجه به باستانی بودن منطقه و احتمال کشف اشیا تاریخی، باستان شناس ناظر زیر نظر شهرداری به طور روزانه فعالیت‌ها را رصد می‌کند و هرگونه کنش مشکوک به میراث فرهنگی استان اصفهان اطلاع داده می شود.

بر اساس این گزارش، در محوطه تاریخی کمرزرین اصفهان مقابل مسجد تاریخی این محدوده شامگاه جمعه گذشته تعدادی ادوات سنگین شامل ۳ بیل مکانیکی و حدود ۵۰ کامیون مشغول انجام عملیات گودبرداری بوده اند که با ورود یگان حفاظت اداره کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان از منطقه متواری شدند. اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان این رخداد را تخلف آشکار شهرداری دانسته و در این رابطه به دستگاه قضا شکایت کرده است.

۲ سال پیش عملیات گودبرداری با لودر برای احداث گذر کمرزرین به تخریب لایه‌های باستانی و مشهود شدن شواهدی از ۲ سازه معماری منجر و در نتیجه این کار متوقف و عملیات باستان شناسی با توافق بین پژوهشگاه میراث فرهنگی، سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان و دانشگاه هنر آغاز شد.

تاکنون در یک فصل کاوش باستان شناسی گذر کمرزرین، آثاری مانند یک سازه آبی منقوش متعلق به دوران پیش از حمله مغول به اصفهان، یک کوره سفال، یک سازه معماری متعلق به دوران متاخر اسلامی، دیواره‌های سنگی و کف‌های آجر فرش احتمالا سلجوقی و یک سنگاب کشف شده است.

پیشتر مطابق طرح‌های ارائه شده از سوی سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان مقرر بود محدوده گذر کمرزرین به سایت موزه یا همان موزه باز شهری (مکانی برای معرفی یافته‌ها و داده‌های مهم باستان شناسی) تبدیل شود.