توسعه تولید، پشت درهای بسته

بمانجان ندیمی_ گروه اقتصادی: برای پاسخ به این سؤالات نیاز است که به برخی از آمارها اشاره کنیم هرچند منابع رسمی آمار دقیقی ارائه نمی‌دهند. بر اساس آنچه از سوی فعالان این صنعت گفته می‌شود، اشتغالزایی صنعت لوازم خانگی نزدیک به ۳۰۰ هزار نفر است. آخرین برآوردها در خصوص حجم بازار این کالا بین ۱۵ تا ۲۰ میلیارد دلار را نشان می‌دهد. از سویی پس از آنکه واردات لوازم خانگی ممنوع اعلام شد، تجارت این کالا نیز روند کاهشی داشت. آمارهای تولید لوازم خانگی از سال ۹۷ یعنی آغاز ممنوعیت واردات تا کنون نشان از رشد تولید کالاهای داخلی دارد. تا اینجا به نظر می‌رسد همه چیز طبق اهداف تعیین شده‌ است. هرچند هنوز سند استراتژیک قابل اجرایی برای این صنعت تدوین نشده و هر آنچه بوده، تنها با نگاه مهندسی طراحی شده که در بعد اجرا با مشکلاتی مواجه خواهد بود. از این رو به نظر می‌رسد چشم‌انداز مشخصی برای صنعت لوازم خانگی دیده نشده‌ است.

آمار تجاری
در عین حال صادرات لوازم خانگی هم به کشورهای هدف صورت گرفته که البته چشمگیر نیست. جدیدترین آمار صادرات مربوط به سه ماهه امسال است که نشان می‌دهد در بهار ۱۴۰۴ میزان ارزآوری این گروه صنعتی سهم حدوداً یک درصدی را از کل ارزش صادرات کالای ایران در این بازه زمانی را به خود اختصاص داده‌ است. همچنین واردات این گروه نیز سهم ۱.۳ درصدی را در اختیار دارد. از میان ۱۰ بازار مهم صادراتی، تنها عراق است که ۴ درصد واردات خود را به لوازم خانگی ایرانی تخصیص داده و احتمالاً میزان صادرات به بقیه کشورها بسیار ناچیز است. اما از میان ۱۰ مبدأ اول وارداتی هم لوازم خانگی بین کالاهای اصلی قرار نگرفته است. بنابراین نمی‌توان تجارت جدی را برای این کالا متصور بود.

انحصار یا رقابت؟
مشخصاً انحصار از جایی آغاز می‌شود که فضای فعالیت از رقبا گرفته می‌شود. در ایران از سال ۹۷، واردات کالاهایی که تولید مشابه داخلی داشتند، ممنوع اعلام شد و لوازم خانگی نیز در آن دسته قرار گرفت. همزمان با این ممنوعیت، بازار این کالاها نیز دچار تلاطم شد؛ چرا که از یک سو با این شوک، بخشی از تقاضا از بازار خارج شد(کسانی که به دنبال کالاهای خارجی بودند) و از سوی دیگر تولیدکنندگان ایرانی برای چنین شرایطی آماده نبودند و تولید با تقاضا همخوانی نداشت. علاوه بر اینها باید به نوسان شدید نرخ ارز در آن دوره نیز اشاره کرد که هزینه تولید را مستقیماً تحت تأثیر قرار داد.
این عوامل موجب نوسان قیمت در بازار لوازم خانگی شد. اما به هم ریختگی بازار لوازم خانگی مقطعی بود و بعد از مدتی چالش‌ها رنگ دیگری به خود گرفتند. به عنوان مثال، قاچاق لوازم خانگی افزایشی شد و کالایی که پیش از این از مرزهای رسمی وارد کشور می‌شدند، از راه‌های غیر رسمی به دست مصرف کنندگان رسیدند. رقابت در بازار لوازم خانگی نیز چندان شکل نگرفت و بیشتر سهم بازار را چند شرکت بزرگ از آن خود کردند. مصرف کننده‌ای هم که نمی‌توانست از کالای خارجی که بواسطه نرخ ارز قیمت آن روز به روز افزایش می‌یافت، استفاده کند، مجبور به خرید کالاهای داخلی شد. کالاهایی که کیفیت آن توسط مصرف کننده زیر سؤال است.
اما نمودار آماری نشان می‌دهد شرکت‌های فعال در حوزه لوازم خانگی، فراتر از آنند که بتوان این صنعت را انحصاری دانست. یخچال و فریزر را ۲۰۵ شرکت در ایران تولید می‌کنند، ماشین لباسشویی را ۹۲ شرکت، ماشین ظرفشویی را ۳۷ شرکت، کولر آبی را ۲۱۱ شرکت، تلویزیون را ۵۵ شرکت، انواع بخاری و آبگرمکن را ۵۹۹ شرکت، پکیج را ۵۰ شرکت، کولر گازی را ۹۰ شرکت و لوازم خانگی کوچک را ۳۲۴ شرکت.
این در حالی است که این شرکت‌ها بدون رقیب خارجی (به دلیل ممنوعیت واردات) مشغول به فعالیت هستند. پس بازار لوازم خانگی ایران از این منظر، بازاری در انحصار ایرانی‌هاست و اگرچه شرکت‌های ایرانی اغلب زیر ظرفیت خود تولید می‌کنند و از این رو تولید آنها گران‌ تمام می‌شود. بنابراین مصرف‌کنندگان ایرانی اگر نخواهند یا به لحاظ مالی نتوانند از کالاهای قاچاق استفاده کنند، انتخابی بجز کالاهای ایرانی موجود در بازار ندارند و این خود دلیل مشخصی بر انحصار است.

تحریم؛ واردات و تولید
صنعت لوازم خانگی در ایران اگرچه به نام تولید داخل شناخته می‌شود اما بسیاری از قطعات های‌تک و حساس بکار رفته در این کالاها وارداتی است. آخرین داده‌هایی که به دست روزنامه ایران رسیده، مربوط به سال ۱۴۰۲ است که بر اساس آن، عمق داخلی‌سازی یخچال و فریزر ۷۰ درصد، ماشین لباسشویی ۷۰ درصد، ماکروویو ۷۰ درصد، تلویزیون ۳۴ درصد، کولر آبی ۱۰۰ درصد، اجاق گاز فردار ۹۵ درصد، اسپیلت یونیت ۴۰ درصد، بخاری گازی ۹۵ درصد و لوازم خانگی کوچک بین ۶۵ تا ۷۰ درصد است. همینطور که از این آمار مشخص است، تقریباً تولید تمامی لوازم خانگی وابسته به واردات است و درنتیجه، متأثر از فضای حاکم بر تجارت، دچار افت و خیز می‌شود. یکی از مهم‌ترین چالش‌های صنایع به تحریم‌ها باز می‌گردد. صنعت لوازم خانگی نیز در شرایط تحریمی در واردات قطعات مورد نیاز و همزمان برای تأمین ارز وارداتی، دچار مشکل بوده‌ است. گاهی چالش تأمین مواد اولیه و قطعات برای خطوط تولید و گاهی عدم تأمین ارز مورد نیاز واردات، موجب تزلزل در خطوط تولید می‌شود که تأثیر آن در افزایش قیمت‌ها مشخص خواهد شد. کاهش دسترسی به فناوری روز و تجهیزات پیشرفته تولید نیز به واسطه تحریم‌ها بر این صنعت تأثیر گذاشته است. در عین حال نوسانات نرخ ارز باعث می‌شود هزینه‌ها افزایش یابد. همچنین افزایش نرخ دلار از حدود ۱۵ هزار تومان در ۱۳۹۸ به حدود ۹۰ هزار تومان در تابستان ۱۴۰۴ هزینه تولید را تا چندین برابر افزایش داده است.

رکود در بازار و خطوط تولید
فعالان صنعت لوازم خانگی عنوان می‌کنند که بازار این کالاها اخیراً رکود قابل توجهی را تجربه می‌کند. به گفته آنها، معمولاً هر سال در ماه‌های محرم و صفر بازار دچار رکود می‌شود؛ اما امسال شرایط به گونه‌ای دیگر بود. علاوه بر رکود ناشی از این دو ماه، رکود متأثر از جنگ دوازده روزه نیز وضعیت را بدتر کرد. آنها می‌گویند تولید لوازم خانگی متأثر از تقاضای بازار است و هرگاه تقاضا کاهش می‌یابد، تولید نیز به فراخور آن کم می‌شود. از سوی دیگر برخی از کارشناسان با اشاره به تورم تولید موجود در کشور، کاهش قدرت خرید مصرف‌کنندگان را از دیگر دلایل رکود اعلام می‌کنند و اعتقاد دارند تعویض لوازم خانگی در شرایط کنونی در اولویت خانوار نیست و اغلب به سمت تعمیرات یا خرید لوازم دست دوم می‌روند. تورم سالانه ایران در این مدت در محدوده ۳۰ تا ۵۰ درصد بوده که تأثیر مستقیمی بر قیمت‌ها گذاشته است.

قاچاق؛ رقیب پنهان صنعت
زمانی که درهای واردات رسمی به روی کالایی بسته می‌شود ولی تقاضای آن کالا همچنان در بازار وجود دارد، تجارت غیررسمی یا قاچاق افزایش می‌یابد. از سال ۹۷ واردات لوازم خانگی ممنوع اعلام شد و همزمان با تحریم‌ها دو برند معروف کره‌ای نیز از ایران کوچ کردند و بازار به هم ریخت. از یک سو برندهای ایرانی با کیفیت نسبتا پایین‌تر و قیمت‌های بالا نتوانستند تقاضا را پاسخ دهند و از سوی دیگر برندهای خارجی همچنان در ایران خواهان داشتند. بنابراین بخشی از بازار لوازم خانگی به محصولات قاچاق اختصاص یافت. محصولاتی که از مسیرهای غیر رسمی و بدون گارانتی به دست مشتریان می‌رسید. امروز به‌نظر می‌رسد با افزایش تورم در کشور و افزایش قیمت کالاهای داخلی، لوازم خانگی ایرانی در رقابت با کالای قاچاق شانسی برای برد ندارد. مصرف‌کننده ایرانی در صورت اختلاف قیمت کم محصولات داخلی و خارجی، ترجیح می‌دهد به سمت خرید کالاهای خارجی برود. این مسأله گاهی منجر به فشار بر تولیدکنندگان داخلی و کاهش سهم بازار آنها می‌شود. بنابراین می‌توان کالاهای قاچاق را رقیب پنهان صنعت لوازم خانگی دانست. برخی عنوان می‌کنند حدود ۳۰ درصد از بازار لوازم خانگی در اختیار کالاهای قاچاق است.

نوآوری؛ حلقه مفقوده تولید
بدیهی است که تغییر الگوی مصرف به سمت کالاهای با کیفیت‌تر و تکنولوژی بالاتر باعث شده تولیدکنندگان به سمت نوآوری و ارتقای کیفیت حرکت کنند. ولی تولیدات ایرانی به دلایلی همچون کمبود سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، عقب‌ماندگی تکنولوژیکی نسبت به برندهای جهانی و نبود همکاری کافی با شرکت‌های بین‌المللی برای انتقال تکنولوژی نتوانسته‌اند به اندازه کافی نوآوری را وارد خطوط تولید کنند.

بــــرش

تحلیل آخر

بر اساس آمار و تحلیل‌های این گزارش، در خصوص صنعت لوازم خانگی با وجود محدودیت صادرات و غیبت در بازار جهانی، متر و معیارهای لازم برای سنجش و مقایسه با برندهای معتبر وجود ندارد. محدودسازی انتخاب، نه مشتری وفادار به دنبال داشته و نه نوآوری را افزایش داده است. ۷ سال فعالیت بدون حضور رقیب خارجی و در میدان خالی، با وجود ده‌ها سال سابقه کار صنایع محصولات خانگی در ایران، منجر به اتفاق مبارکی نشده است. مشتری‌های وفادار زمانی بوجود می‌آیند که در یک بازار آزاد و رقابتی قدرت انتخاب داشته ‌باشند. این در حالی است که مشتریان ایرانی از چنین انتخابی محرومند و مجبور به استفاده از کالاهای ایرانی هستند.
در این شرایط است که به ناگزیر حتی کالاهای بی‌کیفیت هم می‌تواندخریدار داشته ‌باشد. چنانچه درهای واردات به روی این صنعت باز شود، عیار شرکت‌های ایرانی مشخص می‌شود. ولی همین اندازه که با وجود ده‌ها تولیدکننده داخلی کالاهای قاچاق در ایران همچنان طرفدار دارد، نشانه‌ای از بی‌اعتمادی خریدار ایرانی نسبت به کیفیت کالاهای داخلی است.
به نظر می‌رسد تدوین سند استراتژیک برای این صنعت بسیار مهم است. به هر حال در این هفت سال، صنعت لوازم خانگی رشد قابل توجهی داشته و زیرساخت‌های تولید در کشور ایجاد شده، اما چشم‌انداز درستی برای آن تعریف نشده‌ و نظارت سختی نیز بر کیفیت آنها اعمال نشده است. با اینکه بهره‌مند بودن از فناوری‌های روز می‌تواند به آنها کمک کند تا در بازار رقابت شرکت کنند.