جراحی اقتصادی مناطق آزاد ایران؛ ضرورت تغییرات اساسی در پرتو تجربه جهانی

گروه اقتصادی ایران آنلاین: این صحبت‌های علی مدنی‌زاده، بازتاب‌دهنده یک واقعیت انکارناپذیر است؛ مناطق آزاد ما طی سه دهه گذشته نه‌تنها نتوانسته‌ است به موتور محرک تجارت خارجی و جذب سرمایه‌گذاری تبدیل شوند، بلکه به بستری برای تخلفات مالی، قاچاق و دور زدن مقررات داخلی بدل شده‌اند.

چرا مناطق آزاد ایران ناکام ماندند؟
سه دلیل اصلی را می‌توان در این ناکامی برشمرد.

1- فقدان حکمرانی شفاف و پاسخگو
 مدیریت مناطق آزاد عمدتاً تحت تأثیر انتصابات سیاسی و رانت‌های گروهی بوده است. همان موضوعی که رئیس‌جمهوری پزشکیان نیز در جلسه اخیر شورای عالی مناطق آزاد بر آن تأکید کردند. در نتیجه، به جای جذب سرمایه‌گذاران واقعی، این مناطق به مأمن شرکت‌های کاغذی و فعالیت‌های غیرمولد تبدیل شده‌اند.

2- نبود زیرساخت‌های لجستیکی و صنعتی رقابتی
برخلاف رویه مناطق آزاد موفق دنیا، بنادر، فرودگاه‌ها و شبکه‌های ارتباطی ایران از ظرفیت لازم برای پشتیبانی تجارت بین‌المللی بهره‌مند نیستند که این ضعف باعث شده هزینه مبادلات بالا برود و سرمایه‌گذاران خارجی رغبتی برای حضور پیدا نکنند. 

3- کارکرد معکوس در اقتصاد ملی 
 مناطق آزاد ایران به‌جای اینکه مرکز تولید صادرات‌محور باشند، بیشتر به مبادی واردات کالاهای مصرفی تبدیل شده‌اند. به همین دلیل، به‌جای تقویت صادرات و انتقال فناوری، بیشتر به تضعیف تولید داخلی دامن زده‌اند.
 
 مسیری که ما نرفتیم
 در ایالات متحده، (Foreign Trade Zones (FTZs به عنوان ابزار سیاست صنعتی و تجاری طراحی شدند. تفاوت‌های کلیدی آنها با مناطق آزاد ایران عبارتند از:

تمرکز بر تولید صادراتی
شرکت‌های مستقر در FTZها عمدتاً کالا را وارد کرده، ارزش افزوده ایجاد می‌کنند و سپس محصول نهایی را صادر می‌نمایند.
 
شفافیت مالی و نظارت قوی
تمامی فعالیت‌ها در FTZها تحت کنترل دقیق نهادهای مالیاتی و گمرکی است. این نظارت مانع از آن می‌شود که مناطق آزاد به محل تخلفات مالی یا قاچاق تبدیل شوند.

هم‌افزایی با استراتژی ملی 
مناطق تجارت خارجی آمریکا بخشی از یک نقشه راه ملی برای ارتقای رقابت‌پذیری صنایع هستند. در ایران اما مناطق آزاد عملاً جدا از سیاست‌های کلان عمل کرده و گاه در تضاد با آن قرار گرفته‌اند.
 
چرا تخلفات مالی در مناطق آزاد ایران تکرار می‌شود؟ 
طی چند سال اخیر گزارش‌های متعددی از فساد مالی، معافیت‌های غیرقانونی، قاچاق کالا و … در مناطق آزاد ایران منتشر شده است که ریشه اصلی این بحران را می‌توان در نبود سیستم‌های نظارتی کارآمد و تمرکز بیش از حد بر امتیازدهی به گروه‌های خاص دانست. 
معافیت‌های مالیاتی و گمرکی  که قرار بود ابزار جذب سرمایه‌گذار باشند، به ابزاری برای فرار مالیاتی و سوءاستفاده ساختاری تبدیل شده‌اند. 
اگر به گفته وزیر اقتصاد، تحول اساسی در مناطق آزاد ایران صورت نگیرد، این مناطق همچنان به عنوان بار اضافی بر دوش اقتصاد ملی باقی خواهند ماند. الگوی آمریکا نشان می‌دهد که تنها با شفافیت نهادی، تمرکز بر تولید صادرات‌محور و ادغام در راهبرد ملی توسعه می‌توان مناطق آزاد را به ابزار واقعی رشد اقتصادی بدل ساخت.