کنشگری مرزی رئیس جمهوری

ایران آنلاین: دنبال جنگ نیستیم، ولی اگر بخواهند تجاوز کنند، با قدرت جلوی آنها می‌ایستیم. وحدت جامعه داخلی با محوریت رهبری امکان‌پذیر است. اگر قرار باشد این محور کنار گذاشته شود، انسجامی شکل نخواهد گرفت. موضوع فیلترشکن و فضای مجازی چالش است. اما نمی‌خواهیم با دعوا و تقابل حل‌ا‌ش کنیم. تلاش‌مان این است که اقناع کنیم.

ما باید قدرت داشته باشیم تا کسی جرأت نکند به ما حمله کند. اما مهم‌تر از آن، وحدت و انسجام داخلی است. مسائل اجتماعی را نمی‌توان یکباره حل کرد، اما روندی آغاز شده که به‌تدریج در حال تثبیت است. در موضوع حجاب احساس کردم اگر بخواهم تصمیمی اتخاذ کنم، باید با در نظر گرفتن ظرفیت جامعه باشد. برداشت من این بود که اگر آن اقدام صورت بگیرد، ممکن است فضای کشور به سمتی برود که دیگر امکان مدیریت آن وجود نداشته باشد و در جامعه تنش یا درگیری شکل بگیرد و من مأمور به چنین کاری نیستم.

نمی‌توانم به مجلس دستور بدهم که این‌طور بنشیند یا آن‌طور برخیزد. نمی‌توانم به قوه قضائیه بگویم که این زندانیان سیاسی را آزاد کن یا نه. آنچه انجام می‌دهم، در چهارچوب اختیاراتی است که دارم. من برای پست و مقام نیامده بودم. آمده بودم تا هر آنچه که از دستم برمی‌آید و می‌فهمم، تبدیل به قانون و در عمل آن را اجرا کنم. کسی را به‌خاطر اشتباه بلافاصله زیر سؤال نمی‌برند، بلکه آموزش می‌دهند. اینکه فقط بایستند کنار گود و حرف بزنند و بعد هم بگویند ما داریم از طرف مردم صحبت می‌کنیم، انصاف نیست. ما واقعاً با بحران آب مواجه هستیم. اگر کسی هست که برخلاف این نظر، پشت تریبون بیاید و بگوید نه، ما مشکل آب نداریم و این فقط ضعف مدیریت است، بیاید مسئولیت را بگیرد و پاسخ دهد.

مسعود پزشکیان هم «رئیس دولت» است و هم یک «کنشگر مرزی». 
گفت‌و‌گوی آزاد او با سه چهره رسانه‌ای که سه گرایش سیاسی را هم نمایندگی می‌کردند، این تصویر از رئیس‌جمهوری مسعود پزشکیان را گشود. در نظریه مقصود فراستخواه، «کنشگران مرزی» در زمان بحران‌ها، زمان کمبودها و کمیابی‌ها از راه می‌رسند، یعنی در زمانی که از ساز و کارها نمی‌توان انتظار چندانی داشت. 

مگر نه اینکه پزشکیان زمانی به قدرت رسید که  ساز و کارها به بروز مسائلی چون ناترازی آب، ناترازی برق یا مشکلاتی در سرمایه‌های اجتماعی و سیاسی منتهی شده بودند؟ اما درست در چنین زمانی که برخی چیزها شکل به ظاهر لاینحل پیدا کرده‌اند و گفتن از «امید» در ظاهر به سخنی بی‌پایه می‌ماند، کنشگران مرزی ظهور می‌کنند تا از درون همین ضعف ها کاری کنند، قدمی بردارند و «چیزی» بسازند. در این گفت‌و‌گوی اخیر روح اظهارات پرسشگران عموماً بیانگر ژرفای مشکلات یا ژرفای برداشت از مشکلات بود که در جامعه وجود داشت.

چه وقتی صحبت از رفع فیلترینگ می‌شد یا وقتی صحبت از اصلاح نظام آموزش و پرورش می‌شد، یا وقتی صحبت از سیاست خارجی و داخلی می‌شد، می‌شد در سخنان هر سه پرسشگر اصلاح‌طلب، اصولگرا و اعتدالی، نوعی روحیه نگرانی را مشاهده یا احساس کرد؛ «چطور می‌خواهید این کار را بکنید؟ آیا این کار شدنی است؟ شما برای این کار چه می‌خواهید بکنید؟ مگر می‌شود؟»

پاسخ مسعود پزشکیان در همه این موارد، چنین بود: «باید در همین شرایط، با همین توان و با همین ظرفیت و با همین امکانات، برای کشور و مردم کاری کرد.» کشف این «باید» در روزگار سخت کمیابی‌ها و کمبودها از سوی پزشکیان، شبیه تصویری است که مقصود فراستخواه از کنشگران مرزی ارائه می‌کند. فراستخواه می‌نویسد: «گاهی مشکلات و موانع و محدودیت‌ها چنان ذهن ما را فرا می‌گیرد که دیگر نمی‌توانیم به حیطه داشته‌ها و قابلیت‌های بالقوه خویش توجه کافی بکنیم و آنها را بکار بگیریم.» در غیاب امید که خود ناشی از افزایش محدودیت‌ها و افول ظرفیت‌ها در حوزه‌های مختلف است، چه باید کرد؟ باید به کناری نشست؟

فراستخواه توضیح می‌دهد که در دوره‌های مختلف تاریخ ایران، در چنین وضعیت هایی اتفاقاً عاملان نوینی ظهور کرده‌اند، عاملانی که (نقل به مضمون) «به رغم توسعه ناکافی زیرساخت‌ها و اندک بودن نهادهای اجتماعی نیرومند، برخی عاملان انسانی و ابتکارات خاص این کنشگران اهمیت تعیین کننده‌ای پیدا می‌کنند، چنین انسان‌هایی با عزایم بلند و آگاهی‌های پیشرو می‌توانند تعیین کننده باشند.» بنابراین، تأکید پزشکیان که «باید کاری کرد» و باید موانع را از مقابل برداشت، از اولین نشانه‌های این است که او را می‌توان در زمره کنشگران مرزی نیز تعریف کرد. به قول مقصود فراستخواه «اولین نشان کیستی کنشگر مرزی این است که به تأثیر عاملیت انسانی «امیدوار» است و با عمل خود، در لابه‌لای محدودیت‌ها، فرصت‌ها و راه‌هایی برای بهبود می‌یابد.»
اما قصه کنشگر مرزی بودن رئیس‌جمهوری پزشکیان فقط این نیست که در «روزگار فقدان دستاورد» به دنبال ساختن است. دیگر نشانه‌های این جایگاه پزشکیان در ریاست‌جمهوری، کنش‌های مرزی و سخنان مرزی او است. 
پزشکیان نه کاملاً اصولگراست، نه کاملاً اصلاح‌طلب، اما اظهارات اخیر او نشان می‌دهد که هم اصلاح‌طلب، هم اصولگرا و هم انقلابی است. قرارداشتن سه پرسشگر اصلاح‌طلب، اصولگرا و اعتدالی در مقابل او، به منزله ترسیم یک خط تمایز میان دیدگاه‌های سیاسی پزشکیان و این سه گرایش هم بود، درعین اینکه پزشکیان خود عامل و حامل نگره‌هایی از این گرایش‌ها هم بود. بنا به تعریف مقصود فراستخواه از «کنشگر مرزی» کنشگر مرزی بین خطوط حرکت می‌کند یا بین خطوط قرار می‌گیرد، هم پایی در قدرت دارد و هم پایی در جامعه و میان حوزه‌های مختلف قدرت و ساختارهای متعدد در حرکت است. حرکت پزشکیان میان خطوط اصلاح‌طلبی و اصولگرایی و انقلابی، تقریب جایگاه امروز او به کنشگر تاریخی را بیشتر می‌کند.

«زبان مفاهمه» شاخص دیگری است برای شناسایی و تشخیص کنشگر مرزی. به تعبیر مقصود فراستخواه «عمل مرزی، معطوف به تولید وصل و تفاهم و مذاکره است و الگوی ارتباطی و رفتاری از نوع گفت‌و‌گویی در پیش می‌گیرد.» سخنان مسعود پزشکیان در این گفت‌و‌گوی آزاد و اساساً کنش‌های او در مقام ریاست جمهوری در یک سال گذشته، همه بیانگر تلاشی برای ساخت این مفاهمه و وصل است.

اینکه پزشکیان در مقام ریاست‌جمهوری عملاً قابل تقلیل به هیچ طرف و نحله و دیدگاه سیاسی نیست، این کنش او را ممکن کرده است. با اینکه در یک سال گذشته و از قضا در همین گفت‌و‌گوی آزاد اخیر هم سخنان او ناظر بر جمع کردن میان همه جریان‌ها و گرایش‌های موجود در کشور بود. نقاط اشتراک را برجسته کرد، از نیازهای اجتماعی مردم بویژه از ضرورت نگاه مبتنی بر عدالت به آحاد مردم گفت، درعین حال از تسلیم نشدن به بیگانگان هم گفت، از موشک گفت، اما قدرت مردمی را هم ستود. پزشکیان در این سخنان نه تنها فراتر از خطوط سیاسی و مرزهای میان شکاف‌های اجتماعی حرکت کرد، بلکه وقتی صحبت از انجام کارهایی چون رفع فیلتر هم شد، تأکید کرد که این اقدامات با مفاهمه حاصل می‌شود، با وصل و نزدیک کردن دیدگاه‌ها و قرار نیست یک فکر به هر قیمتی بر کرسی بنشیند. 

گذشته از این، نشانه دیگر مرزی بودن کنش‌های پزشکیان این واقعیت است که علاوه بر نشست‌های بسیار زیاد با سران قوا و تلاش برای مفاهمه و هماهنگی در «سرای قدرت» (به تعبیر مقصود فراستخواه) با چشمی عمیق به ظرفیت‌های مردم و جامعه می‌نگرد و روی این ظرفیت‌ها حساب ویژه باز کرده است. طرح محله محوری او که دنبال می‌کند جز این نیست، یا وقتی که گفت مدرسه‌ها را در همین مدت با کمک مردم ساختم، همین بود. 

جالب اینکه پزشکیان گفت «مدرسه‌ها را با کمک مردم ساختم» نه اینکه «مدرسه‌ها را با کمک مردم ساختیم» که نشان می‌دهد او عاملیت و نقش خود و مردم را یکی می‌داند. بنا به تعریف مقصود فراستخواه، هرجا سخن از کنشگر مرزی است، درواقع سخن از «عاملیت کنشگر مرزی است»، به این معنی که عملکرد و تصمیمات کنشگر مرزی نقشی تعیین کننده دارد.

امروز هم گزارش‌ها نشان می‌دهد موتور پیشران یا عامل محرک بسیاری از طرح‌های مهم دولت پزشکیان، شخص رئیس‌جمهوری است. توسعه تولید انرژی‌های تجدیدپذیر، نهضت عدالت آموزشی، طرح‌های محله محوری، توسعه مکران، اصلاح نظام اداری در اجزای مختلف و مانند این‌ها، راهبردها و طرح‌هایی هستند که شخص رئیس‌جمهوری آنها را طراحی کرده و خودش هم با قوت و قدرت آنها را دنبال می‌کند. فراستخواه «توسع در عاملیت» را شاخص دیگر کنشگر مرزی می‌داند. «توسع در عاملیت» به این معنی که از هر چه در دست داریم و از هر فرصتی که هست باید استفاده کرد. 

همچنین «عقلانیت محدود و کمال‌گرا نبودن» دیگر ویژگی‌های کنشگر مرزی است که به معنی تکیه بر امکانات فعلی و کار کردن بر اساس آنچه در اختیار داریم، تعریف می‌شود. 
هر ایده و دیدگاهی قابل مناقشه است، به این معنی که چه بسا بتوان دلایلی ارائه کرد که مسعود پزشکیان رئیس‌جمهوری با ویژگی‌های یک کنشگر مرزی نیست. اما شاخص‌ها و تطابق شاخص‌ها با سلوک پزشکیان، با زمینه تاریخی و اقتصادی و سیاسی و اجتماعی عمل که او در آن قرار دارد، و نیز شرایط و شاخص‌های دیگر، حکایت از آن دارد که اکنون نه فقط با یک رئیس‌جمهوری، بلکه بیشتر با یک کنشگر مرزی در قامت رئیس‌جمهوری مواجه هستیم. نگریستن به ماجرای دولت چهاردهم از این منظر، راه بررسی دقیق و درست کارنامه آن را هموار می‌کند.

هم پزشکیان واقعی بود، هم مسائلی که طرح کرد

حمیدرضا جلایی‌پور، استاد دانشگاه تهران : محتوای اظهارات رئیس‌جمهوری را چطور دیدید؟ از این نظر که چه تصویری از رئیس‌جمهوری پزشکیان به دست آوردید و این تصویر چه تفاوتی با دوران تبلیغات داشت؟
 محتوای بحث‌ها واقعی و روی‌زمین‌تر از گذشته بود. پزشکیان مثل تبلیغات دوران ریاست‌ جمهوری دنبال تبلیغات اغراق‌آمیز نبود. جناب ابطحی به نمایندگی از اصلاح‌طلبان سؤال خوبی از ریاست جمهوری مطرح کرد و گفت کشور در «وضعیت تعلیق» قرار گرفته است. این سؤال مهمی بود و هست. رئیس‌جمهوری هم پاسخ داد، ولی پاسخ او مجمل بود. من هم به لحاظ واقعیت‌هایی که کشور با آن روبه رو است، متوجهم که پاسخ به این سؤال مشکل است.

چون در فضای دیپلماسی، ایران آماده مذاکره عزتمند با آمریکا است، اما از آن طرف آمریکا همچنان دنبال «دیکته کردن» خواست‌هایش به ایران است و چیزی را روی میز نگذاشته. از طرف دیگر دستگاه تبلیغاتی دشمن روی تقویت جنگ روانی کار می‌کند و دائم می‌خواهد مردم را در نگرانی نگه دارد و حالت تعلیق را تداوم بدهد، اگرچه خوشبختانه نیروهای نظامی ما در برابر حملات احتمالی دشمن در حالت آماده‌باش کامل هستند.

از طرف دیگر تنها تکیه‌گاه قدرت جمهوری اسلامی در برابر دشمنانش جلب بیشتر رضایت مردم است. مردم دنبال واکنش مثبت حاکمیت هستند و یکی از این واکنش‌ها می‌توانست همین رفع فیلتر از تلگرام و اینستاگرام باشد. حدود 10 میلیون نفر از مردم ایران معیشت‌شان با شبکه‌های اجتماعی مرتبط است.

اما سرعت اینترنت هم کم است و هم فیلتر است. بیش از پنجاه درصد مردم از این پدیده رنج می‌برند. به نظر من جا دارد هم دولت و هم حاکمیت بیشتر درباره عبور ایران از این وضعیت تعلیق حرف روشن و عملی بزند.
 
رئیس‌جمهوری هنگام ارائه تصویر از عملکرد خودش و دولت چطور بود؟ چه تصویری از عملکرد دولت و وضعیت کشور ارائه داد؟
خوشبختانه پزشکیان برای دفاع از عملکرد یک ساله‌اش به تبلیغات غیرواقعی و دروغ متوسل نشد. حتی روی کارهای مثبت یک ساله‌اش تأکید نکرد. مثل اینکه در سراسر ایران محیط دانشگاه‌ها، مراکز هنری، کنسرت‌ها، پارک‌ها و محیط‌های عمومی زنده‌تر و امن‌تر شده. او بیشتر سعی کرد روی چالش‌های کشور با مردم صحبت کند البته برای همه چالش‌ها هم راه‌حل نداد.
 
شکل یا فرم گفت‌و‌گو را چطور دیدید؟ سؤالات صریح و رفت و برگشتی این سه چهره با رئیس‌جمهوری را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
پزشکیان مثل گذشته، دیشب هم با مردم صمیمی و صادقانه صحبت کرد. بحث‌هایش واقعی‌تر بود. این گفت‌و‌گو هم ابتکاری بود. اولاً سؤال کنندگان نماینده سه جریان کشور بودند (اصلاح‌طلب، اصول‌گرا و اعتدال‌گرا) و پرسشگران کارمند دولت نبودند. ثانیاً طرح سؤالات‌شان آزاد بود و دستوری و رسمی نبود. پزشکیان هم راحت و صادقانه پاسخ می‌داد. در بین حرف‌های پزشکیان حرف‌های جالب توجهی بود.

مثل این حرف‌ها که پزشکیان می‌گفت ما هیچ‌گاه به دنبال جنگ نبوده‌ایم و نخواهیم بود؛ تأکید روی وحدت و انسجام داشت، با انسجام هیچ قدرتی جرأت نمی‌کند به سادگی چشم طمع به این سرزمین داشته باشد؛ گفت یکی از عوامل اصلی تورم، عملکرد دولت است، وقتی دولت هزینه می‌کند اما منابع کافی ندارد، مجبور به چاپ پول می‌شود و این باعث افزایش تورم می‌شود؛ گفت لازم است بسیاری از سازمان‌ها، بنگاه‌ها و مراکزی که موازی‌کاری می‌کنند، حذف شوند. گفت ادعای اروپایی‌ها در خصوص پایبند نبودن ایران به مقررات هسته‌ای کاملاً بی‌اساس است؛ گفت همان افرادی که تا دیروز کل برجام را قبول نداشتند، حالا از فعال شدن اسنپ‌‌بک انتقاد می‌کنند.

برجام حق غنی‌سازی ایران را به رسمیت شناخته بود؛ صریح گفت ما به هیچ عنوان از فعال شدن اسنپ‌بک استقبال نمی‌کنیم؛ گفت همان‌ها که زنان و کودکان را در غزه می‌کشند، اما در ظاهر دم از آزادی و دموکراسی می‌زنند. گفت استفاده از وی‌پی‌ان بسیار بدتر از فیلترنکردن است و گفت تلاش می‌کنیم تا در چهارچوب مشخص این رفع فیلتر صورت گیرد؛ متواضعانه گفت ناترازی‌های موجود در کشور به جهت سیاست‌گذاری‌های اشتباه در سال‌های گذشته است؛ گفت وقتی در کشور ما پولی گم می‌شود، یعنی سیستم ما نارسا است؛ گفت یک نفر در برنامه صداوسیما اعلام کرد که ما ۴۰۰ میلیارد متر مکعب آب داریم، اینها درست نمی گویند؛ گفت بی‌حجاب‌ها بی‌عفت نیستند. به نظر من خوب است این گفت‌و‌گوها تکرار شود. به‌عنوان نمونه سه نفر به نمایندگی از زنان کشور با رئیس‌جمهوری گفت‌و‌گو کنند. ضمناً خوب است رئیس‌جمهوری در هر گفت‌وگو به لیست مهم‌ترین معضلات اشاره کند و بگوید برای درمان این معضلات چه کار داریم می‌کنیم.

نمره قابل قبول برای دولت نوپا

حسین کنعانی مقدم، دبیرکل حزب سبز: نشست اخیر رئیس‌جمهوری با سه فعال رسانه‌ای، رویدادی متفاوت و نوآورانه بود. پیش از این، روال معمول برای رؤسای‌ جمهوری در بیان عملکرد، یا ارائه سخنرانی یک‌طرفه بود یا پاسخگویی به خبرنگاران در نشست‌های مطبوعاتی رسمی.

از این منظر نمی‌توان این نشست را جایگزینی برای کنفرانس مطبوعاتی یا ارائه گزارش رسمی تلقی کرد، زیرا در کنفرانس‌های مطبوعاتی طیف گسترده‌ای از رسانه‌ها با دیدگاه‌های مختلف حضور می‌یابند و آمار و ارقام دقیق‌تر و مستندتری ارائه می‌شود. اما در نشست اخیر، حضور سه فعال شناخته شده رسانه‌ای همراه با این چالش بود که مصاحبه‌کنندگان گاهی از این فرصت برای بیان دیدگاه‌های شخصی و جهت‌دهی به مطالبات استفاده کردند.

فارغ از این، آنچه در این نشست مشاهده شد، تأکیدی بر این نکته بود که پزشکیان اهل سیاسی‌کاری نیست و بسیار رک و صریح صحبت می‌کند؛ همچنین به زبان ساده و بی‌پرده با مردم سخن می‌گوید و دروغ گفتن را بلد نیست. سزاوار است همه مسئولان در ارتباط با مردم چنین رویکردی داشته باشند و از دادن وعده‌ها و خبرهای غیرواقعی خودداری کنند.

اما باید هدف از برگزاری چنین نشست‌هایی مشخص باشد؛ آیا قصد روشنگری و دعوت از نخبگان برای ارائه راهکار و همراهی در حل مشکلات وجود دارد یا صرفاً گفت‌و‌گویی است مبتنی بر دیدن نیمه خالی لیوان و القای حس ناامیدی به مردم؟ خروجی چنین نشست‌هایی باید امیدبخشی به مردم و ترغیب آنها به حضور، مشارکت و انسجام باشد.

همچنین نقدهای سازنده، مستدل و به‌موقع برای پیشگیری از خطاهای بزرگ باید مطرح شود، زیرا این دیدگاه با تأکیدات رهبری مبنی بر حمایت از دولت برای افزایش کارآمدی و قدرت بیشتر آن همراستا است. باید به این دولت نوپا نمره قابل قبولی داد که توانسته بخش زیادی از این بحران‌ها را مدیریت و از آنها عبور کند. 

اتکا بر مردم؛ اصل بنیادین پزشکیان

 حمیدرضا ترقی، عضو مرکزی حزب مؤتلفه اسلامی: نشست خبری رئیس‌جمهوری با سه فعال رسانه‌ای از سه طیف مختلف، فرصتی بود تا تصویری جامع از شخصیت و عملکرد ایشان و دولتش ارائه شود. پزشکیان چهره‌ای قانون‌گرا و تابع ولایت و رهبری را به نمایش گذاشت که به تعامل و وفاق بین قوای سه‌گانه و سطوح پایین‌تر مدیریتی اهمیت می‌دهد و کاملاً پایبند سیاست‌های کلان نظام است. در عین حال او در این نشست تصویری از وفاق مورد نظرش را ترسیم کرد که مستقل و متمایز از وفاقی است که برخی جریان‌های سیاسی حامی او در نظر دارند.
در حوزه مبارزه با استکبار، بویژه در مقابل آمریکا و اسرائیل، پزشکیان اعلام کرد که گرچه دنبال جنگ و درگیری نیست، اما به هیچ وجه زیر بار زور هم نمی‌رود و مقاومت را بر تسلیم ترجیح می‌دهد، اما هدف نهایی او حل مشکلات کشور با همراهی و کمک مردم است و بر مشارکت فعال جامعه در این مسیر تأکید دارد.
در زمینه عملکرد دولت، رئیس‌جمهوری تأکید کرد که با همکاری نخبگان و کارشناسان مختلف در راستای یافتن راه‌حل‌های عملی برای مسائل کشور و اجرای برنامه هفتم توسعه، تبادل نظر و همکاریی مستمر صورت می‌گیرد. علی‌رغم چالش‌های متعدد در دوران ریاست جمهوری از جمله مسائل سیاست خارجی، جنگ و مشکلات روزمره، روند عادی فعالیت‌های دولت با تمام توان ادامه دارد و اتکا به مردم به عنوان محور اصلی حل مشکلات، اصل بنیادین ایشان است.

بر این باور است که اتحاد و انسجام ملی کلید غلبه بر مشکلات موجود است.مقاومت پزشکیان در برابر برخی نظرات و پایبندی به اصولی که از ابتدا در تبلیغات انتخاباتی مطرح کرده بود، نشانگر استقلال غیر جناحی وی است. امیدواریم این نوع جلسات ادامه یابد، زیرا می‌تواند برای افکار عمومی جامعه بسیار مفید و سازنده باشد و به شفاف‌سازی و تقویت همبستگی ملی کمک کند.