تز نوبلیست‌های اقتصاد ۲۰۲۵ چه بود؟

مسعود یوسفی_ دبیر گروه اقتصادی: آکادمی سلطنتی علوم سوئد در بیانیه خود اعلام کرده که «برندگان جایزه به ما آموخته‌اند که رشد پایدار را نمی‌توان بدیهی دانست؛ این رکود اقتصادی است که در بیشتر تاریخ بشر امری عادی بوده است، نه رشد، و کار آنها نشان می‌دهد که ما باید از تهدیدهای رشد مداوم آگاه باشیم و با آنها مقابله کنیم.»
این جایزه معتبر، که پیش از این به نام جایزه بانک مرکزی سوئد در علوم اقتصادی به یاد آلفرد نوبل شناخته می‌شد، آخرین جایزه‌ای است که امسال اهدا می‌شود و ارزش آن ۱۱ میلیون کرون سوئد (معادل ۱.۲ میلیون دلار) است.
نوبلیست‌های اقتصاد در سال ۲۰۲۵، نماینده دو نگاه متفاوت و در عین حال مکمل در علم اقتصاد هستند؛ جوئل موکیر، به عنوان یک مورخ اقتصادی، با بهره‌گیری از اسناد تاریخی به کاوش در روندهای بلندمدت پرداخته است. در مقابل، فیلیپ آگیون و پیتر هاویت با تکیه بر مدل‌سازی ریاضی، سازوکار «تخریب خلاق» را تبیین کرده‌اند.
 جوئل موکیر ۷۹ ساله از دانشگاه نورث‌وسترن، در پاسخ به خبرگزاری آسوشیتدپرس از شنیدن این خبر غافلگیر شد و با شوخ‌طبعی گفت: «به شاگردانم گفته بودم احتمال اینکه من برنده نوبل اقتصاد شوم، از احتمال پاپ‌ شدنم هم کمتر است!»
فیلیپ آگیون اقتصاددان ۶۹ ساله از کولژ دو فرانس و مدرسه اقتصاد لندن، نیز از دریافت این جایزه شوکه شده بود. او گفت قصد دارد جایزه نقدی خود را برای کارهای تحقیقاتی‌اش سرمایه‌گذاری کند. وی در پاسخ به پرسشی درباره جنگ‌های تجاری و سیاست‌های حمایتی نیز تصریح کرد: «من از رویکرد حمایت‌گرایانه در ایالات متحده استقبال نمی‌کنم. این سیاست‌ها به رشد جهانی و فناوری آسیب می‌زند.» 
سهم جوئل موکیر؛ ریشه‌یابی تاریخی رشد مدرن
نیمی از جایزه ۱۱ میلیون کرونی به جوئل موکیر، برای «شناسایی پیش‌نیازهای رشد پایدار از طریق پیشرفت فناوری» تعلق گرفت. تخصص اصلی او تاریخ اقتصادی در دوره ۱۹۱۴-۱۷۵۰ و پیوندهای صنعتی‌شدن با رشد اقتصادی و رفاه است. کتاب شاخص او «فرهنگ رشد: خاستگاه اقتصاد مدرن» (۲۰۱۶) به تحلیل شرایطی می‌پردازد که انقلاب صنعتی را به رشد پایدار تبدیل کرد. به باور موکیر، شکل‌گیری «جمهوری دانش» در اروپای عصر روشنگری که با تبادل آزاد ایده‌ها و رقابت حاکمان برای جذب نخبگان فکری همراه بود، بستر این تحول بود. موکیر بیان می‌کند که راز ثروت ملل، تنها در منابع مادی نیست، بلکه در ظرفیت یک جامعه برای تولید، انتشار و به کارگیری دانش جدید نهفته است و از طرف دیگر آگیون و هاویت معتقدند رشد اقتصادی پایدار زمانی اتفاق می‌افتد که سیاست‌گذار بتواند به طور همزمان دو نیروی متضاد نوآوری و تخریب خلاق را مدیریت کند.
 
سهم آگیون و هاویت؛ مدل‌سازی ریاضی «تخریب خلاق»
نیمی دیگر از جایزه مشترکاً به فیلیپ آگیون و پیتر هاویت (از دانشگاه براون) برای «نظریه رشد پایدار از طریق تخریب خلاق» اهدا شد. کتاب مشترک آنان «نظریه رشد درون‌زا» و اثر آگیون با عنوان «قدرت تخریب خلاق» (۲۰۲۱) از سوی مارتین ولف، تحلیلگر فایننشال تایمز، «شفاف، با شواهد تجربی و استدلالی محکم» توصیف شده است. هاویت از جمله معماران اصلی رویکرد «شومپیتری» به رشد اقتصادی شناخته می‌شود.
 
تخریب خلاق چیست؟
آکادمی سلطنتی علوم سوئد در بیانیه خود تأکید کرده که این سه پژوهشگر، نقش کلیدی در تبیین و اندازه‌گیری مفهوم «تخریب خلاق» داشته‌اند. این مفهوم که با نام «یوزف شومپیتر» و کتاب «سرمایه‌داری، سوسیالیسم و دموکراسی» (۱۹۴۲) پیوند خورده، به فرآیند جایگزینی کسب‌وکارهای قدیمی با فناوری‌های سودمند اشاره دارد.
شومپیتر این مفهوم را از نظریات کارل مارکس مشتق کرده و به عنوان یک تئوری در توضیح نوآوری اقتصادی و چرخه کسب‌وکار مطرح کرد. به‌ گفته شومپیتر، طوفان نابودی خلاق «روند جهش صنعتی را توصیف می‌کند که بی‌وقفه ساختار اقتصادی را از درون به آشوب می‌کشد، نسخه قدیمی را نابود می‌کند و یک ساختار جدید ایجاد می‌کند.»
 از موتورهای بخار گرفته تا اینترنت و هوش مصنوعی، هر نوآوری بزرگی که رخ می‌دهد، فناوری‌های قدیمی، ساختارهای اجتماعی، مشاغل و تقسیم کار گذشته را از دور خارج می‌کند. این بازسازی مستمر اگرچه دردناک است؛ اما ضروری محسوب می‌شود. طرفداران این نظریه هشدار می‌دهند که توقف «تخریب خلاق» به نابودی نوآوری و رکود در خلاقیت منجر می‌شود.
بر این اساس، تخریب خلاق شامل معرفی ایده‌ها، محصولات و فناوری‌های جدیدی است که جایگزین موارد موجود می‌شوند در واقع نوآوری نیروی محرکه تخریب خلاق است. فرآیند تخریب خلاق شامل رقابت شدید بین فناوری‌ها یا محصولات قدیمی و جدید است. اصل اساسی تخریب خلاق سرمایه است. ایجاد تغییرات نوآورانه گسترده اغلب گران است و شرکت‌ها باید آماده پذیرش ریسک مالی برای ایجاد این تغییرات باشند.
جوئل موکیر در پژوهش‌های خود نشان داده که برای تداوم «چرخه فناوری»، نه‌تنها باید بدانیم یک فناوری به کار انسان‌ها می‌آید یا نه، بلکه باید تبیین علمی چرایی عملکرد آن را نیز داشته باشیم. آگیون و هاویت نیز در مقاله‌ای اثرگذار در سال ۱۹۹۲، مکانیزم‌های رشد اقتصادی پایدار را با ارائه یک مدل ریاضی برای «تخریب خلاق» تشریح کرده‌اند. مدل این دو اقتصاددان، انگیزه‌های شرکت‌ها برای سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، رقابت بازار، حمایت از حق امتیاز اختراع و زمان‌بندی نوآوری را به یکدیگر مرتبط می‌سازد. در این چهارچوب، وقتی یک شرکت با استفاده از نوآوری می‌تواند شرایط خود را بهبود دهد، به یک انحصار موقت و سود دست می‌یابد. اما این سود، دیگران را برای نوآوری بیشتر و جابه‌جایی نوآور قبلی ترغیب می‌کند. این چرخه مداوم جابه‌جایی، نوسازی و رقابت است که موتور پویای رشد پایدار و پیشرفت مستمر را به حرکت درمی‌آورد.
 در واقع کار این سه اقتصاددان بر یک اصل استوار است: «فناوری، موتور محرک رشد پایدار» است، اما به بهای «تخریب خلاق» - فرآیندی که در آن فناوری‌های جدید جایگزین ساختارهای قدیمی می‌شوند- این بینش در دورانی که جهان با انقلاب هوش مصنوعی و نیاز به بازتعریف سیاست‌های رقابتی روبه‌روست، بیش از هر زمان دیگری همخوانی دارد.